خراسان جنوبی، سرزمین کویر و قنات، با پیشینه‌ای کهن در دل تاریخ ایران جای دارد. این استان نه تنها با طبیعت بکر و چشم‌اندازهای خاص خود شناخته می‌شود، بلکه به واسطه آثار تاریخی و فرهنگی نیز شهرتی ویژه یافته است.
در میان این آثار، کاروانسراها جایگاهی برجسته دارند؛ بناهایی که روزگاری محل توقف کاروان‌ها، تجار و زائران بودند و امروز به‌عنوان میراثی جهانی، شکوه و اصالت معماری ایرانی را روایت می‌کنند.کاروانسراها در خراسان جنوبی صرفاً ساختمان‌هایی برای اقامت موقت نبودند، بلکه نمادهایی از فرهنگ مهمان‌نوازی ایرانی و حلقه‌های اتصال راه‌های تجاری و زیارتی در مسیرهای مهم کشور به شمار می‌رفتند.معماری این بناها با ایوان‌های باشکوه، حیاط‌های مرکزی، حجره‌های اقامتی و شترخان‌ها نشان از دقت و خلاقیت معماران ایرانی در پاسخ به نیازهای مسافران دارد. هر کدام از کاروانسراها داستانی منحصربه‌فرد از تاریخ، هنر و زندگی اجتماعی مردم این خطه را بازگو می‌کنند.
پرونده کاروانسراهای ایران (مجموع ۵۴ کاروانسرای تاریخی) در نشست عصر یکشنبه ۲۶ شهریور (۱۷ سپتامبر ۲۰۲۳) چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو (UNESCO)، بررسی و با تصویب اعضای کمیته به عنوان بیست و هفتمین میراث فرهنگی ملموس ایران در فهرست جهانی یونسکو ثبت شد.
چهار کاروانسرای ارزشمند از خراسان جنوبی در فهرست میراث جهانی ثبت شده است؛ آثاری که نه تنها به هویت تاریخی استان می‌افزایند، بلکه ظرفیت بزرگی برای توسعه گردشگری فرهنگی و معرفی ایران در عرصه جهانی محسوب می‌شوند.
کاروانسرای ده‌محمد
کاروانسرای ده محمد ازجمله کاروانسراهای مسیر راه تاریخی طبس- بشرویه است که در ۷۰ کیلومتری شمال طبس قرار گرفته است.به لحاظ موقعیت قراگیری خاص خوددرمسیر طبس، درطول تاریخ از اهمیت خاصی برخوردار بوده است.
کاروانسرای ده محمد گونه ای از کاروانسراهای چهارگوش و چهار ایوانی فلات مرکزی ایران است که در چهار گوشه بنا، چهار برج مدور جانمایی شده است. کاروانسرای ده محمد با طراحی زیبا و هنرمندانه نمونه ای کمیاب از کاروانسراهای دوره قاجار است که در دو جبهه بنا اتاق‌ها و در دو جبهه دیگر شترخان‌ها واقع شده اند.
در این کاروانسرا، شترخان ها دو جبهه از بنا را انحصارا به خود اختصاص داده‌اند. دستگاه ورودی کاروانسرای ده محمد در مقایسه با سایر بخش های بنا از زیبایی و ظرافت خاصی برخوردار است.
سردر ورودی به همراه دو ایوانچه در طرفین خود در جبهه جنوب غربی بنا قرار دارد که نسبت به نمای ورودی دارای پیش آمدگی است. نکته منحصر بفرد در این بنا وجود ایوان باریک وطویلی است که درجلو بالاخانه و رو به جاده قراردارد و از این ایوان میتوانسته اند کاروان‌ها و آمد وشد آنها را تماشاکنند. پس از ورود به بنا از طریق دالان مستطیل شکل با سکوهایی در طرفین آن، به حیاط مرکزی کاروانسرا راه می یابیم. در میانه اضلاع این دالان دو ورودی جهت دسترسی به شترخان های جبهه جنوب غربی تعبیه شده است. در سمت راست درب ورودی رباط کتیبه ای سنگی وجود دارد که تاریخ بنای آنرا سال ۱۲۱۵ هجری قمری(۱۸۰۰ میلادی) ذکر کرده است.
این اثر ارزشمند در سال ۱۳۷۸ به شماره ۲۳۸۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
کاروانسرای خان
کاروانسرا یا رباط خان در حاشیه جاده قدیم طبس به یزد و در فاصله ۱۲۰کیلومتری شهر طبس قرار دارد .
این منطقه در گذشته از مناطق کاروانی بسیار مهم به حساب می آمده زیرا آخرین منزلی بوده که از نعمت آب برخوردار بوده و پس از آن، کویر پهناور و خطرناک بدون اب بر سر راه کاروانیان بوده است. کاروانسرای خان با پلانی مشابه کاروانسرای کلمرز نمونه ای منحصربفرد از الگوی شترخان رواق دار است؛ با این تفاوت که در کاروانسرای خان در پس فضای رواق دار شترخان، اتاقی وجود ندارد. یکی از ویژگیهای معمارانه این کاروانسرا، کالبد فضایی مجموعه بادگیر و گنبد شاه نشین آن است.
فضای شاه نشین گنبدخانه‌ای در ضلع جنوبی و مقابل ایوان جنوبی بنا است که از طریق درگاهی سه دری به اتاقی با یک بادگیر منتهی می‌شود. صفاء السلطنه در سفرنامه خود از منزل و کاروانسرای خان یاد کرده است و آورده است که کاروانسرایی است دارای بادگیر که در دوره قاجار توسط حاج محمد ابراهیم تاجر لاری ساکن یزد در سال ۱۲۷۱ هجری ساخته است.
این کاروانسرای متعلق به دوره قاجار در سال ۱۳۷۹ با شماره ثبت ۲۷۵۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
کاروانسرای چهل پایه
کاروانسرای چهل پایه در جنوبی ترین منطقه شهرستان طبس، در نزدیکی روستای نایبند، بخش دیهوک و در مسیر جاده کرمان به دیهوک قرار دارد. این مسیر در گذشته شهرهای جنوبی کشور را به خراسان وصل می کرد؛ از این رو مسافران زیادی که قصد زیارت امام رضا (ع) را داشتند از این جاده گذر می‌کردند.
این بنا درون دره ای به همین نام جای گرفته که در کنار آن چاه آبی نیز قرار دارد. این نام از ستون‌های سنگی راهنما در مسیر گرفته شده که تعداد قابل توجهی داشته اند و شاید در ابتدا تعداد این ستون‌ها ۴۰ مورد بوده است. کاروانسرای چهل پایه علاوه بر ارزش های معماری و قدمت تاریخی، در کنار بناهای همجوار خود شامل، آب انبار، برج دیده بانی، کوره آجرپزی در یک مجموعه آثار تاریخی جای گرفته است.
کاروانسرای چهل پایه با پلان چهار ایوانی مربع شکل نمونه‌ای خاص از کاروانسراهای دوره صفوی است که باتوجه به اقلیم و شرایط آب و هوایی منطقه الگوی اقامت در آن متفاوت است؛ بطوریکه فضای اقامتی در این کاروانسرا به ایوانچه های دورتادور حیاط، ایوانچه های نمای ورودی و داخل شترخان محدود می شود و تعداد حجره‌های اقامتی آن بسیار محدود است. کاروانسرای چهل پایه از بناهای دوره صفوی است که توسط یکی از بزرگان منطقه بم بنام احتشام سلیمان خان بهجه الدوله بنا شده است. افضل الملک در کتاب خود از اقدامات سلیمان خان جهت احداث کاروانسرا و بناهای خدماتی پیرامون آن به منظور رفاه و آسایش کاروانیان و زوار یاد کرده است.
این اثر ارزشمند در سال ۱۳۹۹ به شماره ۳۳۱۵۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
کاروانسرای سرایان
به لحاظ موقعیت قرارگیری کاروانسرا در قسمت جنوب شرقی بافت تاریخی سرایان و به لحاظ پلان شهری، در نقطه عطف بافت شهر سرایان قرار گرفته است، چرا که در مجاورت بازار، آب انبار و حمام سرایان قرار دارد و این نقطه کانون آمد و شد مردم و اهالی شهر بوده است. در انتهای شاخه شمالی راسته بازار با فاصله بسیار کمی از کاروانسرا، مسجد جامع سرایان جای گرفته است. این کاروانسرا با وسعتی حدود ۱۲۰ متر مربع، نمونه ای از یک کاروانسرای درون شهری در مسیر تاریخی سرایان به فردوس بوده است.
با توجه به متون تاریخی و آنچه که از فرم پلان و بافت پیرامون آن به دست می آید این بنا متعلق به دوره صفوی است. در مجاورت این کاروانسرا حمام قدیمی با سنگ کتیبه به تاریخ ۹۵۱ ه.ق و یک آب انبار با کتیبه ای به تاریخ ۱۰۷۸ ه.ق قرار گرفته است.
این کاروانسرا در شهر سرایان و میدان کوثر این شهر قرار دارد و از دوران صفویه به یادگار مانده است و با اسم رباط شاه عباسی نیز خوانده می شود. این بنا همراه با چند اثر دیگر همچون آب انبار ، مسجد، حمام و بازار مجموعه ای بی نظیر را در بافت تاریخی شهر سرایان به وجود آورده‌اند.
هسته اولیه ی کاروانسرا به این صورت است که اطراف یک فضای باز تعدادی فضای مستقل کوچک تحت عنوان اتاق یا غرفه جهت استراحت مسافران در نظر گرفته می‌شود.تزئینات به طور کلی در کاروانسراها مرسوم نبوده و آن هم شاید به دلیل خارج از شهر بودن آنها و یا بهره‌برداری موقت و شبانه هر گروه از کاربران، لزوم آن کمتر احساس شده است، با این وجود کاروانسراهایی که در نزدیکی پایتخت قرار داشته، از تزئینات بیشتری بهره برده‌اند.
کاروانسرای سرایان از نوع کاروانسراهای دو ایوانی است و قسمت های مختلفی مانند سردر ورودی، صحن، حجره‌های متعدد، ایوان، انبار، فضای خدمات و اصطبل شتران دارد.
برای ورود به بنا باید به ضلع جنوبی آن مراجعه کرد زیرا ورودی آن در این قسمت قرار دارد. سردر آن طاق جناغی و تزئینات در زیر طاق دارد و از ارتفاع زیادی برخوردار است.
پس از ورود به بنا شاهد محیطی به صورت هشت ضلعی می‌شوید و که در روبرو به صحن بنا و در دو طرف به اتاقهای فرعی می‌رسد. صحن بنا، که در مرکز قرار دارد، در اطراف خود دارای حجره‌های متعددی است که زمانی برای سکونت و استراحت کاروانیان بوده‌اند.
روبروی ایوان ضلع ورودی که در جنوب قرار دارد، ایوان دیگری در سمت شمالی صحن به چشم می‌خورد که طاق جناقی و تزئینات کاربندی زیر سقف ایوان دارد، در گوشه صحن در هر چهار طرف راهروهایی تعبیه شده که به قسمت‌های مختلفی که در پشت ایوان یا حجره‌ها واقع شده‌اند، راه دارند.
این فضاها را انبار و فضاهای خدماتی تشکیل می‌دهند و در گوشه شمال غربی راهرویی وجود دارد که به اصطبل بنا می‌رسد. قسمت مرکزی صحن نسبت به سطح جلو حجره‌ا و ایوان‌ها گودتر است، که این موضوع برای سهولت در بارگیری یا پایین گذاشتن بار اسب ها و شترها بوده است. در ساخت این بنا بیشتر از آجر استفاده کرده‌اند.
این اثر ارزشمند در سال ۱۳۸۲ به شماره ۸۷۳۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
کاروانسرای اصفاک
کاروانسرای اصفاک در روستایی با همین نام ، در استان خراسان جنوبی و در فاصله بین شهرستان طبس و بشرویه واقع شده است. این بنا که در ضلع جنوبی میدان ورودی روستا قرار دارد؛ فاقد کتیبه است. سردر ورودی بنا در وسط ضلع شمالی آن قرارگرفته است.
در طرفین این ورودی که طاقی با قوس هلوچین دارد تختگاه‌هایی قرار گرفته که پس از وارد شدن از این درب، با فضای هشتی مواجه می‌شوید که دارای سقف گنبدی رفیع و با شکوه و آجرچینی فوق‌العاده زیباست. حیاط کاروانسرا فضایی وسیع و مستطیل شکل است که دور تا دور آن را صفه‌ها و اتاق‌هایی با ایوان رو به حیاط تشکیل می‌دهد.ایوان رو به ورودی حیاط کاملاً مشابه و هم اندازه با ایوان روبرو، عریض‌تر و مرتفع‌تر از ایوان های مجاورش خودنمایی می‌کند. فضای زیر این ایوان صفه‌ای است که در دیوارهای اطرافش طاقنماها و طاقچه‌هایی قرار دارد و مختص پذیرایی از مسافران و مهمانان خاص است، در وسط اضلاع شرقی و غربی بنا، صفه‌هایی با یک طاق معمولی (مشابه طاق سایر ایوان ها) و دو طاق کوچکتر در طرفین مشاهده می‌شود که به نظر می‌رسد فضاهای نشیمن عمومی این کاروانسرا است.
بنای تاریخی«کاروانسرای اصفاک» درآبان ماه سال ۱۳۸۵ با شماره ملی ۱۶۴۷۵ به ثبت ملی رسید. این کاروانسرا که مربوط به دوره صفویه است، هم اکنون به یک اقامتگاه بومگردی تبدیل شده است.
انتهای پیام
نظرات