مرتضی زارعی، شامگاه چهارشنبه ۲۱ آبان، در دومین نشست علمی حفظ خانه‌های تاریخی تبریز که توسط سازمان دانشجویان جهاددانشگاهی استان برگزار شد، اظهار کرد: متأسفانه بخشی از بافت تاریخی تبریز در حال از بین رفتن است و بسیاری از بناهای ارزشمند یکی‌یکی حذف می‌شوند. هویت تبریز از دل همین محله‌ها و بافت‌های تاریخی مثل محله ساعت، تربیت و... شکل گرفته است. وظیفه امروز ما این است که با تغییر سیاست‌ها و نگاه‌ها در این حوزه، مسیر مثبتی ایجاد کنیم. در همین راستا، همکاری‌هایی با نهادهایی از جمله شهرداری آغاز کرده‌ایم تا بتوانیم در حفاظت از نماها و آثار تاریخی شهر نقش مؤثرتری داشته باشیم.
وی با اشاره به برنامه‌های پیش‌روی انجمن تصریح کرد: در حال حاضر، طرح‌هایی برای مرمت خانه باقرخان و مسجد کبود در دست اجرا داریم. انجمن معماران استان بیش از ۲۲ سال است که در حوزه نظام مهندسی، کسب‌وکار جوانان و حفظ و احیای آثار تاریخی همچون میدان ساعت و میدان نظامی ولیعصر فعالیت می‌کند. اما برای تداوم این مسیر، نیازمند حضور افراد باتجربه و حرفه‌ای هستیم تا در کنار جوانان، هم از منظر اقتصادی و هم فرهنگی و هویتی، انجمن را یاری کنند. خوشبختانه نسل جوان علاقه‌مند است و ما امیدواریم با همکاری آنان بتوانیم گام‌های مؤثری در احیای هویت تبریز برداریم.
خانه‌های تاریخی تبریز؛ گنجینه‌هایی از دانش، زیبایی و هویت شهری
جعفر صراف‌زاده، معمار، پژوهش‌گر و مدرس دانشگاه، در این نشست با اشاره به کم‌توجهی به میراث فرهنگی اظهار کرد: ما هنوز بلد نیستیم میراث‌داری کنیم. میراث‌داری یعنی شناخت، احترام و تداوم یک ارزش. خانه‌های تاریخی تبریز تنها ساختمان نیستند، بلکه روایتگر ذوق، هنر و هویت شهری‌اند. این آثار، گنجینه‌ای از دانش و تجربه قرون گذشته را در خود جای داده‌اند و هر جزئی از آن‌ها حرفی برای گفتن دارد.
وی بیان کرد: مقیاس صمیمی در معماری یعنی طراحی فضا متناسب با فرد و پیشینه ذهنی او. زیبایی نباید فقط در ظاهر خلاصه شود، بلکه باید از درون فضا بجوشد. ماهیت فضاست که زیبایی را خلق می‌کند. خانه‌های تاریخی تبریز نماد همین نگاه درونی‌اند؛ فضایی درون‌گرا با حیاط مرکزی، تالارها، ایوان‌ها و حوض‌هایی که آرامش را به ساکنان هدیه می‌دهند و آنان را از هیاهوی بیرون جدا می‌کنند.
وی ادامه داد: در این خانه‌ها، تقسیم‌بندی فضاها با هوشمندی تمام صورت گرفته است؛ از تالارهای پذیرایی تا اتاق‌های خصوصی، هر بخش با توجه به کارکرد و آرامش انسان طراحی شده است. پنجره‌های اُرُسی و شیشه‌های رنگی، نور را به شکلی شاعرانه وارد فضا می‌کنند و با بازی سایه‌ها، آرامش بصری می‌آفرینند. این همان زبان پنهان معماری تبریز است که باید دوباره خوانده شود.
صراف‌زاده نمونه‌هایی از معماری تاریخی تبریز را یادآور شد و گفت: خانه امیرنظام گروسی با تالار تابستانی‌اش نمونه‌ای درخشان از هماهنگی با طبیعت است. خانه بهنام نشان‌دهنده توجه به نیازهای روزمره و هماهنگی زندگی و معماری است. خانه شربت‌اوغلی ترکیبی از زیبایی، کارکرد و معنا در یک فضای واحد است و خانه گنجه‌زاده نمادی از دقت در جزئیات و توجه به انسان است.
وی تأکید کرد: در معماری تبریز، جزئیات فقط تزیین نیستند، بلکه حامل معنا و فرهنگ‌اند. از مقرنس‌کاری‌ها و نقوش هندسی گرفته تا قاب‌بندی‌های چوبی و شیشه‌های رنگی، همه نشان‌دهنده دقت، ذوق و دانش معماران گذشته است. هندسه و ریاضیات در طراحی آن‌ها نقشی اساسی داشته و پایه‌ای برای تعادل و هماهنگی بصری بوده است.
وی با بیان اینکه خانه‌های تاریخی درس‌های زیادی برای معماران امروز دارند، افزود: این خانه‌ها معلمان بی‌کلام معماری هستند. به ما می‌آموزند که چگونه میان زیبایی، کارکرد و معنا تعادل برقرار کنیم. درک روح فضا و ارتباط عمیق انسان با محیط زندگی باید در معماری امروز نیز حفظ شود. هر فرم معماری کاربرد و معنایی دارد و زیبایی در خدمت عملکرد است، نه جدا از آن.
حفظ بناهای تاریخی یعنی حفظ شان تبریز
در ادامه نشست، نسرین مجتهدی، معمار، محقق و مرمت‌گر، نیز به معرفی و تحلیل ویژگی‌های معماری و مرمتی خانه تاریخی نعمت‌زاده پرداخت و تأکید کرد: حفظ بناهای تاریخی یعنی حفظ شأن تبریز؛ زیرا هر خانه تاریخی، بخشی از حافظه و هویت این شهر است.
وی با اشاره به موقعیت این اثر گفت: خانه نعمت‌زاده در محدوده بافت فرهنگی و تاریخی شهر تبریز، در خیابان مقصودی، بن‌بست نعمت‌زاده، پلاک ۴۲ واقع شده است. این بنا از خانه‌های شاخص تبریز و متعلق به اواخر دوره قاجاریه است. با وجود گذر سال‌ها، همچنان ساختار مسکونی خود را حفظ کرده و اکنون خالی از سکنه است. ایوان ستون‌دار شاخص‌ترین ویژگی معماری آن محسوب می‌شود. هرچند در سال‌های گذشته تعمیرات جزئی در بخش‌هایی از بنا صورت گرفته، اما بنا نیازمند مرمت اصولی و علمی است.
وی افزود: این اثر در تاریخ ۱۱ مهرماه ۱۳۸۳ با شماره ۱۱۷۰ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و هم‌اکنون در دست مرمت است. فضاهای پیرامونی خانه، در میان مجموعه‌ای از بافت‌های تاریخی و فرهنگی قرار دارد که هویت خاصی به محله بخشیده‌اند. ورودی خانه بخشی از توالی فضاهای به‌هم‌پیوسته بناست و هشتی آن، همچون سایر خانه‌های ایرانی، نقشی میانجی دارد؛ جایی برای خوش‌آمدگویی به مهمانان نیمه‌آشنا و گذر از روشنایی بیرون به تاریکی و سپس ورود به روشنایی دوباره حیاط مرکزی.
مجتهدی درباره ساختار فضایی خانه توضیح داد: در طبقه همکف، در ضلع شرقی بنا، راه‌پله‌ای برای دسترسی به طبقه بالا و دو اتاق قرار دارد. در ضلع شمالی نیز اتاق نشیمن با دو گوشواره در طرفین تعبیه شده است. طبقه اول شامل طنبی، سرسرا، دو گوشه‌نشین در شمال و سه اتاق در ضلع شرقی است. ایوان با دو جفت ستون و پنجره‌های اُرُسی، از عناصر شاخص نمای بناست. تزیینات آجرکاری و جزئیات ظریف پنجره‌ها، هماهنگی و تقارن زیبایی به اثر بخشیده است. این تقارن، ویژگی مشترک بسیاری از خانه‌های تاریخی تبریز است که از نظام سازه‌ای و در عین حال از درک زیبایی‌شناسی معماران سنتی ناشی می‌شود.
وی با اشاره به جایگاه تزیینات در معماری سنتی گفت: در معماری سنتی ایران، آرایه‌ها و تزیینات صرفاً نقش تزئینی نداشتند، بلکه حامل مفاهیم معنوی و متافیزیکی بودند. هنرمندان و معماران گذشته از آغاز ساخت، نوع تزیینات را با هدف پیوند دادن ماده و معنا تعیین می‌کردند. در خانه نعمت‌زاده نیز نقوش هندسی، قاب‌بندی‌های چوبی، و مقرنس‌کاری‌های ظریف جلوه‌گر همین فلسفه هستند. همچنین خانه نعمت‌زاده مانند بسیاری از آثار تاریخی، تحت‌تأثیر عوامل طبیعی و انسانی دچار آسیب شده است. عوامل طبیعی شامل فرسایش مصالح، رطوبت و تغییرات فیزیکی و شیمیایی است، در حالی که عوامل انسانی همچون مدیریت نادرست، مداخلات غیرعلمی و بی‌توجهی به نگهداری، موجب تخریب بخش‌هایی از اثر شده‌اند.
وی با تأکید بر اینکه رطوبت از مهم‌ترین عوامل تخریب در این بنا بوده است، افزود: نفوذ آب به پی و دیواره‌ها، حرکت رطوبت به سمت بالا طبق قانون مویینگی و همچنین ریزش نزولات آسمانی، از جمله عواملی هستند که موجب ایجاد لکه‌های نم، فرسایش سطوح، و تغییر رنگ در جداره‌ها شده‌اند. این مشکلات نه‌تنها زیبایی اثر را تهدید می‌کنند، بلکه به ساختار ایستایی بنا نیز آسیب می‌زنند. برای جلوگیری از گسترش آسیب‌ها، حفاظت بنا هم‌زمان با عملیات مرمتی در دستور کار قرار گرفته است. این اقدامات شامل حفاظت حین مرمت، حفاظت حین احیا و آماده‌سازی فضا برای کاربری جدید است. بر اساس طرح مصوب، احیای خانه با کاربری مهمان‌سرا در نظر گرفته شده است تا بنا پس از مرمت، بار دیگر به حیات شهری بازگردد.
این مرمت‌گر در ادامه توضیح داد: در طرح احیا، توجه به چند اصل ضروری است؛ همانند انتخاب استراتژی متناسب با حفظ ارزش‌های اصیل بنا، پاسخگویی به نیازهای کاربران جدید، ارائه طرح عملکردی هماهنگ با کاربری گذشته، ایجاد تغییرات کالبدی سنجیده، پیش‌بینی تاسیسات الکتریکی و مکانیکی سازگار با ساختار بنا و در نهایت حل مسائل حقوقی مرتبط با عملکرد جدید. هدف نهایی این طرح، بازگرداندن زندگی به خانه نعمت‌زاده است؛ بدون آنکه روح تاریخی بنا قربانی نیازهای جدید شود. با رعایت اصول علمی مرمت و بهره‌گیری از ظرفیت متخصصان بومی، می‌توان این اثر ارزشمند را به عنوان بخشی از هویت زنده تبریز حفظ کرد و آن را به الگویی موفق از احیای خانه‌های تاریخی در کشور تبدیل ساخت.
خانه‌های قدیمی امانتی برای نسل آینده
در ادامه این نشست، الهام قاسمیان، مدیر یکی از خانه-کافه‌های قدیمی تبریز نیز اظهار کرد: از همان ابتدا به خانه‌های تاریخی تعلق خاطر داشتم، چون معتقدم این خانه‌ها روح دارند و با انسان ارتباط برقرار می‌کنند. ما در برابر نسل آینده مسئولیم و باید این میراث ارزشمند را به فرزندان‌مان تحویل دهیم.
وی افزود: اگر می‌خواهیم هویت تبریزی را زنده نگه داریم، باید فرهنگ زیست در خانه‌های تاریخی را دوباره گسترش دهیم و حال‌وهوای زندگی گذشته را به یاد بیاوریم. این بناها فقط دیوار و سقف نیستند، بلکه روایتگر سبک زندگی، فرهنگ و روح مردم تبریز در طول تاریخ‌اند. باید دست به دست هم دهیم تا این حس و حال اصیل دوباره در شهر زنده شود.
به گزارش ایسنا، در پایان این نشست، حاضران بر لزوم آموزش عمومی درباره اهمیت خانه‌های تاریخی، ایجاد مشوق برای سرمایه‌گذاری در مرمت و توجه بیشتر به رویکرد فرهنگی در معماری تأکید کردند. آنان خانه‌های تاریخی تبریز را نه تنها میراثی برای افتخار، بلکه الگویی زنده برای آینده معماری ایران دانستند. همچنین از سخنرانان این نشست در پایان تجلیل شد.
انتهای پیام
نظرات