دکتر محمد جاودان، هیأت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب در دومین نشست از سلسله نشست‌های همایش ایمان و چالش های عصر جدید که به صورت مجازی و با همکاری دانشکده الهیات پردیس فارابی دانشگاه تهران و انجمن کلام اسلامی حوزه برگزار شد، تصریح کرد: موضوع ایمان مهم‌ترین و اساسی‌ترین موضوع ادیان است، چون هیچ دینی بدون ایمان شکل نخواهد گرفت و اگر شگل گرفت، بدون آن دوام نخواهد یافت و ایمان اسلامی یعنی آنچه با آن فرد به اسلام مؤمن می‌شود، از نخستین موضوعات عقیدتی بود که در دهه‌های نخست تاریخ اسلام در مرکز توجه و بلکه در کانون منازعات قرار گرفت.
وی در ادامه افزود: با آنکه قرآن کریم، پذیرش ایمان اسلامی را به مثابه مرز میان مؤمنان به اسلام و کافران به آن قرار داده و در سایه آن امت مسلمان را تأسیس کرده و از همه کافران جدا ساخته بود، جریان خوارج در اواخر نبرد صفین در برداشتی ناصواب از آیه:« إِنِ الْحُکْمُ إِلَّا لِلَّهِ » [ یوسف/ ۴۰] هرگونه حکمیت انسان‌ها را گناه و گناه را سبب کفر دانستند و بنابر این تقریبا همة مسلمانان زمان خود را متهم به کفر نمودند و در نتیجه ایمان اسلامی را که نخست عامل وحدت امت بود، وسیلة جداسازی و مرزگذاری در درون امت مؤمن قرار دادند و براین پایه، به شکلی غلوآمیز و افراطی به تکفیر دیگر مسلمانان و کشتار آنان اقدام کردند.
جاودان با بیان اینکه  لازمة این موضع ایمانی خوارج آن بود که ایمان هرچه هست، صرفا از سنخ نظر نیست و عمل نیز مؤلفه و رکن ایمان است، تصریح کرد:  بنابراین هرگونه کاستی در عملِ مؤمن به زوال ایمان و به کفر او منجر شده و مادامکه توبه نکند مهدور الدم است.
استاد دانشگاه ادیان اظهار کرد: گشاده‌دستی خوارج در تکفیر و کشتار مؤمنان سبب شد به زودی جریان دیگری در اسلام پدید آمده و به تعریف و تفسیر ایمان اسلامی و حقیقت آن مبادرت کند. این جریان، در واکنش به موضع افراطی خوارج نقش عمل را در حقیقت ایمان نفی کرد و به همین سبب به مرجئه نام‌بردار شد که مقصود از آن کسانی بودند که در ماهیت ایمان « رتبة عمل را از نظر» به تعویق و تأخیر انداخته و کارکرد عمل را ثانوی می‌دانند.
وی ادامه داد: موضوع ایمان در همان سده نخست به کانون مباحث کلامی بدل شد و سبب پدید آمدن جریان‌های کلامی و اندیشه کردن در ابعاد مختلف و متعدد ایمان اسلامی گردید که این ابعاد در مهم‌ترین محورها عبارت بودند از چیستی ایمان و حقیقت آن، نسبت اسلام و ایمان، کاهش و افزایش ایمان، حکم مرتکب کبیره و استثناء در ایمان که در همه این محورها که هرکدام جزئیات بسیاری دارند، دیدگاه‌های مختلفی با تبیین‌ها و استدلال‌های ویژة خود پدید آمده و فصل مشبعی از کلام اسلامی و تاریخ اندیشة کلامی را شکل داد.
وی با بیان اینکه به جز خوارج و مرجئه، دیگر مذاهب کلامی مانند معتزله، اهل حدیث، اشاعره، ماتریدیه و شیعیان در محورهای یادشده و تفاصیل آنها نظرات خود را ارائه کرده و نظریة ایمان را با روی‌کرد خود کرد تبیین کردند، اظهار کرد: تبیین این محورها بازبستة معرفی هرکدام از این مذاهب کلامی از چیستی ایمان بود.
جاوردان در ادامه عنوان کرد: آنان که نقش عمل را در ایمان اساسی تلقی کرده و آن را همچون یک رکن ایمان دانستند و آنان که نقش عمل را در حقیقت ایمان نفی کرده و ماهیت ایمان را در معرفت و تصدیق محدود ساختند، تبیین محورهای پنج‌گانه بالا ودیگر مسائل وابسته، معمولا ارتباطی منطقی با این دو نگاه داشت.
وی افزود: همه این تلاش‌های فکری در تقابل با تندروی خوارج در موضوع ایمان و معطوف به موضعی اعتدالی در آن بود تا به سهولت مؤمنی کافر نشود و تا حد ممکن وحدت درونی امت از گزند تفرقه مصون بماند و در عین حال اهمیت عمل در ایمان نیز کاهش نیابد. امری که مستفاد از قرآن و سنت و بلکه مورد تأکید آنها بود.
استاد دانشگاه ادیان با اشاره به موضوع تاریخ اسلام تصریح کرد: همان‌طور که غیر مستقیم اشاره شد موضوع ایمان در تاریخ اسلام و اندیشه اسلامی در بستری از حوادث و مسائل عینی جامعة مسلمان رخ نمود و مسائل سیاسی و اجتماعی دامن عقائد را گرفت و به طرح مسائل ایمان انجامید.
وی در ادامه تصریح عنوان کرد: این نشان می‌دهد که ایمان در اسلام برپایة چالش‌های درونی و دغدغه‌های خاص خود و نیز در چارچوب داشته‌های منابع خود پدید آمد و کمال یافت، امری که ماجراهای ایمان را در اسلام از آنچه ایمان برای نمونه، در مسیحیت با آن مواجه شد تا حد زیادی متفاوت کرد. بنابراین امروزه، شناختی دقیق و تفصیلی از سیر تاریخی ایمان در اندیشة اسلامی و آشنایی دقیق با ابعاد آن راه ما را در مواجهه ای درست و کارآمد با چالش‌های ایمانی زمانه هموار می‌سازد. میراث غنی قرآنی، روایات معصومان و آثار متفکران و متکلمان سرمایه‌ای گران‌بهاست که بازاندیشی در آن یار و مددکار ما در چالش‌های ایمانی معاصر خواهد بود.

انتهای پیام