شهرهای سمنان و دامغان، با پیشینه‌ای از دوران باستان و معماری برجا مانده از دوره‌های مختلف تاریخی، از جمله سلجوقی، ایلخانی، صفوی و قاجار، در فهرست بافت‌های تاریخی ارزشمند ایران قرار دارند. بافت تاریخی سمنان با وسعتی بالغ بر ۱۱۷۵ هکتار، شامل بخش‌هایی از هسته مرکزی شهر و باغ‌های تاریخی است که برخی از آن‌ها به ثبت ملی رسیده‌اند. همچنین، دامغان که روزگاری پایتخت اشکانی‌ها و از مهمترین شهرهای پارت‌ها بوده، با آثاری مانند مسجد تاریخانه و تپه حصار و دیگر بناهای قاجاری و صفوی، هویتی یگانه دارد.

با این حال، طرح بازنگری محدوده این بافت‌ها، به‌ویژه در مناطقی که توسعه شهری و ساخت‌وسازهای جدید اولویت یافته، پرسش‌های جدی در خصوص امکان حفظ هویت تاریخی این شهرها ایجاد کرده است. این میان، پرسش دیگری که مطرح می‌شود این است که آیا با بازنگری محدوده‌ این بافت‌ها امکان توازن میان حفاظت از میراث تاریخی و توسعه شهری وجود دارد؟

هانی رستگاران، مسئول ثبت آثار استان سمنان و کارشناس ثبت آثار و حرائم میراث ملی درباره علت مطرح شدن بازنگری بافت تاریخی سمنان و دامغان به ایسنا گفت: در سال ۱۳۹۴ به موجب ماده ۱۶۶ قانون سوم توسعه جمهوری اسلامی محدوده ١۶۸ بافت تاریخی از سوی وزارت مسکن و شهرسازی، توسط معاونت شهرسازی و شورای عالی معماری و شهرسازی ابلاغ و این دستورالعمل به استانداران سراسر کشور ارسال شد. با این ابلاغیه، اصطلاحاً محدوده‌های مصوب در شهرها تعیین شدند و وظایف و تکالیفی نیز برای نهادهای مرتبط در نظر گرفته شد، از جمله برای وزارت راه و شهرسازی و وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری. تکالیف مشخص‌شده اقتضا می‌کرد این نهادها نسبت به تهیه طرح‌های ضوابط اختصاصی برای هر یک از این بافت‌ها اقدام کنند.

رستگاران ادامه داد: در این راستا، وزارت میراث فرهنگی در سال ۱۳۹۵ اقدام به اختصاص اعتبار برای تعیین ضوابط اختصاصی و تهیه طرح‌های مرتبط کرد. در این طرح، اولویت‌هایی تعریف شد. به عنوان مثال در استان سمنان، اولین بافتی که ضوابط اختصاصی آن تعریف شد، بافت تاریخی دامغان بود و بعد در بافت‌های شاهرود، سمنان، میامی، مهدی‌شهر و شهمیرزاد این مطالعات انجام شد. همچنین بافت‌های تاریخی دیباج، کلاته خیج و بسطام نیز تحت این طرح قرار گرفتند. در استان سمنان، ۱۱ محدوده بافت تاریخی مصوب داریم که برای حدود ۹ محدوده طرح‌های دارای ضوابط اختصاصی تهیه شده است. البته هرچند این مطالعات انجام شده، اما هنوز به‌صورت رسمی ابلاغ نشده است و در فرآیند قانونی قرار دارد.

مسئول ثبت آثار و بافت‌های تاریخی سمنان افزود: بر اساس قانون، وظیفه تهیه و تصویب طرح‌ها بر عهده وزارت راه و شهرسازی و وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی بود. اما وزارت میراث فرهنگی در انجام تعهدات خود پیش‌دستی کرد و این وظایف را زودتر به انجام رساند. در مقابل، وزارت راه کمی دیرتر وارد عمل شد و تقریباً از سال‌های ۱۳۹۸ یا ۱۳۹۹ بود که اقدام به تهیه طرح‌های ویژه تاریخی برای بافت‌های مصوب کرد.

رستگاران گفت: حال درباره موضوع کاهش بافت‌های تاریخی که اخیرا مطرح شده است و بسیار شنیده می‌شود؛ در دوران ابتدایی که محدوده‌های بافت تاریخی تعیین می‌شد، سرعت اجرای طرح‌ها بر دقت آن‌ها پیشی گرفت. مثلاً در سال ۱۳۸۸، محدوده‌ها بر اساس عکس‌های هوایی سال ۱۳۳۵ به صورت خطی و ساده تعیین می‌شدند. از طرفی  این سرعت لازم بود، به لحاظ اینکه ما پیش از آن جنبه حفاظتی برای بافت تاریخی نداشتیم؛ یعنی اگر بنای تاریخی حریم مصوب داشت، می‌توانستیم از آن حفاظت کنیم ولی اگر حریم مصوبی نداشت، نمی‌توانستیم به شهرداری‌ها فشار بیاوریم که برای ساخت‌وساز از میراث فرهنگی استعلام بگیرند. همین امر هم موجب شده بود که هرج و مرج و اصطلاحا یه آنارشی خاصی در شهرها به خصوص محدوده‌های تاریخی از حیث ساخت و ساز، هم از منظر ارتفاع طبقات و هم نما به وجود آید که بعد از تعیین محدوده بافت‌های تاریخی تا حدود زیادی این مسائل کم شد.  

او اضافه کرد: اما از طرف دیگر این محدوده‌ها تدقیق نبودند. سال‌ها بعد برخی از این محدوده‌ها که کم گرفته شده بودند، افزایش پیدا کردند، مثلاً محدوده بافت تاریخی شهر سمنان در ابتدا که مصوب شد، ۴۲ هکتار بود که محدوده بافت تاریخی ویژه شهر سمنان را که مربوط به دوره صفویه بوده، در برمی‌گرفت. در یک مقطعی به ۳۷۵ هکتار افزایش پیدا کرد و در یک مقطع دیگر باغات غیر هم‌پیوند به آن اضافه شد و به ۱۱۷۵ هکتار رسید که در سال ۱۳۹۴ ابلاغ نهایی آن آمد.

مسئول ثبت آثار سمنان ادامه داد: با این اقدامات اصلاح و تدقیق محدوده‌ها اتفاق افتاد اما در کنار آن برخی محدوده بافت‌ها با وضعیت امروزی که شاهد آن هستیم، تطابق ندارد. به عنوان مثال در بخش‌هایی از محدوده بافت تاریخی دامغان هیچ بنای واجد ارزش حتی مربوط به دوران پهلوی وجود ندارد، برخی از این مناطق، زمین‌های خالی هستند یا احیای تاریخی آن‌ها دیگر ممکن نیست. این نبود تطابق باعث شده است تا توسعه شهرها با مشکل مواجه شود و مردم نتوانند در این زمین‌ها ساخت‌وساز کنند. نتیجه این است که زمین‌ها بی‌ارزش می‌شوند و برخی از مردم مجبور به مهاجرت می‌شوند.

او اظهار کرد: حال موضوع این است که این تدقیق محدوده بافت‌های تاریخی برای بسیاری از ۱۶۸ محدوده بافت تاریخی در کشور ضروری است. بخش‌هایی که دیگر امکان احیای تاریخی در آن‌ها وجود ندارد یا زمین‌های خالی‌اند، می‌توانند از محدوده خارج شوند. هدف از تهیه طرح‌های ضوابط اختصاصی یا طرح‌های ویژه، همین است که محدوده‌ها مشخص شوند و توسعه شهری به‌درستی صورت پذیرد. اما در کنار چنین بافت‌هایی، بافت‌های تاریخی نظیر سمنان داریم که دارای بافت تاریخی اصیل هستند، کاهش محدوده‌ها می‌تواند ضربه شدیدی به هویت تاریخی وارد کند. ۳۷۵ هکتار از آن مسکونی است و پلاک تاریخی دارد که با هسته مرکزی‌ که از دوران سلجوقیان شکل گرفته است، دارای عناصر ارزشمندی از دوره‌های مختلف تاریخی است. از بازارها و مساجد دوره ایلخانی گرفته تا عمارت‌های فاخر صفوی و قاجار، همه و همه در این بافت تاریخی قرار دارند. مابقی آن هم باغ‌هایی است که از گذشته به جا مانده و بقای آن برای شهرهای کویری همچون سمنان حیاتی است و ریه تنفسی شهر است.  

مسئول ثبت آثار و بافت‌های تاریخی سمنان تاکید کرد: اگر بخشی از این بافت تاریخی کاهش یابد، ساخت‌وسازهای جدید سر و شکل بافت را تغییر خواهد داد. برخی مناطق، مانند نواحی شرقی شهر سمنان، که فاقد هرگونه بنای تاریخی هستند، می‌توانند از محدوده خارج شوند. اما کاهش محدوده به‌صورت گسترده، به‌ویژه در مناطقی که هنوز ارزش‌های تاریخی دارند، اصلاً قابل‌ قبول نیست. در بسیاری از مناطق کشور این موضوع مشاهده شده است. متاسفانه، برخی از شهرها به دلیل نبود قوانین و ضوابط حفاظتی، بخش قابل‌توجهی از آثار تاریخی خود را از دست داده‌اند. اگر این روند ادامه یابد، بسیاری از شهرهای ما که هویت و اصالت خاص خود را دارند، به شهرهایی با ساخت‌وسازهای جدید و بدون هیچ‌گونه پیشینه تاریخی تبدیل خواهند شد.

انتهای پیام