برج‌های خرقان، در یک کیلومتری روستای حصار ولی‌عصر در شهرستان آوج استان قزوین واقع شده که یادگار دوره سلجوقی در قزوین است. این برج‌ها در ۲۳ خرداد ۱۳۵۶ به شماره ۱۳۹۵ در آثار ملی ایران به ثبت رسید و امروز بازدید آن برای عموم آزاد است.
برج‌های خرقان در محوطه وسیعی به فاصله کمی از یکدیگر قرار گرفتهاند، مسافت دو برج با یکدیگر ۲۹ متر است. برج‌های دوقلویی که مانند بسیاری دوقلوهای دیگر شباهت‌های به هم فراوانی دارند و تنها تفاوتشان این است که برج شرقی، قدیمی‌تر از برج غربی و نزدیک به ۲۶ سال بزرگ‌تر است.
این برج‌ها که در کنار قبرستان ۱۰۰۰ ساله روستای حصار ولی‌عصر قرار دارند؛ از معدود بناهای ایرانی و اسلامی هستند که علت ساخت آن‌ها به طور دقیق مشخص نیست اما تاریخ‌نگاران می‌گویند، مفسران جهانی در خصوص این برج‌ها تحقیقات انجام داده و مقالاتی نوشتند به عنوان مثال دیوید استروناخ و کایلر یانگ در سال ۱۹۶۶ در مقاله‌ای به نام «سه آرامگاه برجی از دوره سلجوقی» به معرفی این برج‌ها پرداخته‌اند.
ناگفته‌هایی از برج خرقان
دلیل ساخت این دو برج در این مکان و نام سازنده آن‌ها مشخص نیست؛ اما بر اساس کتیبه‌های موجود، سازنده آن را شخصی به نام کمال‌الملک زنجانی می‌دانند. این فرضیه وجود دارد که خرقان در زمان سلجوقیان چراگاه دام‌های قبایل ترک بوده است و رؤسای قبایل در این برج‌ها دفن می‌شدند.
در برج‌های خرقان مقبرههایی با ضریح‌های منبتکاریشده وجود دارد که متعلق به اشخاصی با نام‌های «ابوسعید بیجار پسر سعد» و «ابومنصور ایلتای تیتکین» است.
تا اوایل دهه ۱۳۴۰ تصور می‌شد که این دو بنا آرامگاه دو امامزاده به نام‌های حدیده خاتون و محمد از فرزندان امام موسی‌بن‌جعفر (ع) باشد؛ اما با بررسی‌های بعدی مشخص شد که دو ترک سلجوقی در این بناها دفن شده‌اند.
جزئیات معماری برج‌های خرقان
آجرکاری برج‌های خرقان الهام گرفته از هنر دوره سامانی و آل بویه است. در طول قرنهای چهارم و پنجم، بیشتر برج‌های شمال ایران با نقشه دایره ساخته می‌شدند اما برج‌های خرقان در آن زمان ساختارشکن شدند و به صورت پلان هشت ضلعی طراحی و اجرا شدند.
معماری برج شرقی خرقان
برج شرقی که قدیمی‌تر از برج غربی است، در سال ۴۶۰ هجری قمری با ارتفاعی بالغ بر ۱۲متر و با پلان هشت‌ضلعی ساخته شد. در کنار هر ضلع این برج، نیم ستون‌هایی به چشم می‌خورد که تعداد آن هفت و نیم ستون است و قطری معادل با ۹۵ سانتی‌متر دارد. در برج شرقی برج‌های خرقان دو نیم‌ستون دیگر هم به چشم می‌خورد که قطری برابر با ۱۴۰ سانتی‌متر دارند.
در این دو نیم ستون بزرگ‌تر، پله‌های مارپیچی تعبیه شده است. برای رسیدن به راهپلهها باید از در مستطیلی‌شکل کوتاهی عبور کرد که در داخل اتاق مقبره قرار دارد. تعداد پله‌های هر راه‌پله ۲۲ عدد است.
ساختمان برج‌های خرقان با آجرهای ساده به ضخامت ۶۰ سانتی‌متر ساخته شده، سپس روی آن پوششی تزیینی با آجر به ضخامت ۲۱ سانتی‌متر اجرا شده است. که متاسفانه در زلزله سال ۱۳۸۱ بخشی از گنبدهای خارجی این بنا تخریب شد اما بخش داخلی گنبد سالم است.
با توجه به ویژگیهای تاریخی برج می‌توان گفت که این بنا نخستین گنبد دو پوسته قرن پنجم هجری است.
معماری برج غربی خرقان
برج غربی در سال ۴۸۶ هجری قمری با ارتفاع ۱۳ متر ساخته شد. این برج حدود ۵۵ سانتی‌متر بلندتر از برج شرقی است و شامل هفت ستون با قطر ۹۵ سانتی‌متر و یک ستون با قطر ۱۳۳ سانتی‌متر است. در این تک ستون، راه‌پله‌های مارپیچی قرار دارد و در بالای آن پنجرهای مستطیلی‌شکل با قوس جناغی در پوشش خارجی گنبد تعبیه شده است که نور راه‌پله را تأمین می‌کند.
تزیینات به کار گرفته شده در برج‌های دوقلوی خرقان
در این بنا بالغ‌بر ۳۰ نقش مختلف مانند حصیری، جناغی، خفته راسته، گره مربع سرمه‌دان، مربع پای باریک و چهارترنجی استفاده شده است. تزیینات این برج‌ها نشان از آن دارد که در دوره ساسانی کلیه تزئینات روی گچ انجام می‌شده و سپس در کارهای آجری این تزیینات وارد شده است.
تزئینات قابل توجهی در برج شرقی این بنا یده می‌شود. تزیینات اضلاع برج شرقی از زیر ساقه گنبد آغاز می‌شود. قابسازیهای تزئینی از دیگر خصوصیات تزئینات در برج‌های خرقان است. همچنین در برخی از قسمت‌های این برج تزئینات به صورت برجسته انجام شده است.
نقاشی‌ها از مهم‌ترین تزئینات این سازه به شمار می‌روند. طاووس نر با چتری به‌شکل بادبزن و درخت انار با دو پرنده، گوشه‌ای از عناصر این نقاشی‌ها هستند. از تزئینات سطح داخلی گنبد نیز می‌توان به نقوش تزئینی با تلفیقی از خط کوفی اشاره کرد که در کادرهایی با رنگ سبز و آبی ایجاد شده‌اند.
ضلع سردر ورودی برج شامل کتیبه‌ای با این مضمون «به تاریخ سنه ستین و اربعمائه (۴۶۰) عمل محمدبن مکرالزنجانی القبه» است.
آجرکاری برج‌ها شامل استفاده از تکههای کوچک آجرهای چهارگوش است که منجر به ایجاد فضاهای خوشنقشی در متن آجرکاریها شده‌اند. ضلعی که وسط برج شرقی قرار دارد، از نظر تزئینات با سایر ضلعها و همچنین ضلع مربوط به در ورودی، اختلاف دارد. در اینجا هنرمند برای نمایش ارتفاع بیشتر قسمت سردر، از عرض چارچوب کاسته و بین ستونهای مدور و رگه آجر برجسته چارچوب، فاصله ایجاد کرده است.
اما تزئینات در برج غربی چگونه است؟
برج غربی دارای تزئینات آجری است و دیوارهای داخلی آن با آجرچینی ساده پوشیده شده‌اند و فاقد پوشش گچی و نقاشی دیواری هستند. گنبد دارای رگه‌های برجسته آجری است و در حاشیه آن می‌توان شاهد نقوش هندسی بود که زیر آن‌ها کتیبه‌ای قرآنی به خط کوفی دیده می‌شود.
ضریح داخل این برج هم‌اندازه برج قدیمی است تزئیناتی در آن دیده نشده است اما در حاشیه بالای آن نام ۱۲ امام با خط نسخ خطاطی شده است. از نظر تزئینی، بنای برج غربی خرقان در مقایسه با برج شرقی، اختلافهای قابل ملاحظهای دارد که بیشتر مربوط به نماسازی ضلعها و سردر و همچنین ورودی هستند.
حاشیه این قوسهای تزیینی در همه ضلعها جز دو ضلع، ساده بوده و در ضلعهای دوم و هشتم با آجرکاری برجسته ظریفی همراه است.
برج‌های خرقان کجاست؟
برج‌های خرقان در یک کیلومتری روستای حصار ولی‌عصر، از توابع دهستان خرقان غربی در شهرستان آوج استان قزوین قرار دارند. این سازه‌های تاریخی را می‌توانید در ۳۲ کیلومتری جاده قزوین- همدان پیدا کنید.
به گزارش ایسنا، در روزهای آینده به‌صورت مفصل به معرفی سایر آثار تاریخی استان قزوین، برخی از مشاهیر قزوینی، غذاها و شیرینی‌های سنتی و اصیل این خطه می‌پردازیم.
انتهای پیام
نظرات