اسدالله طاقتی احسن - فرهنگیار فرهنگ مردم مرکز تحقیقات صداوسیما - در منطقه کبودرآهنگ استان همدان در گفت‌وگو با ایسنا، با بیان اینکه زبان منطقه مردم کبودرآهنگ استان همدان ترکی با لهجه محلی و مشترک با آذری زبان‌ها است، گفت: ماه محرم در گویش ما «موحَرّم آیی» گفته می‌شود. شهرستان کبودرآهنگ گسترده و دارای ۲۲۰ روستا و سه بخش است؛ منطقه مهربان شامل بخش شیرین‌سو و بخش گل‌تپه دارای ۶۰ روستا است که مراسم و آیین مشترک و نزدیک به هم دارند. در کبودرآهنگ و بخش مرکزی مراسم متفاوت از این دو بخش است.
به گفته او مردم این منطقه علاقه زیادی به ائمه اطهار و حضرت امام حسین (ع) دارند، به همین خاطر قبل از رسیدن ماه محرم مجالس شادی و عروسی را تمام می‌کنند. زنان هم آرایش وحنا گذاشتن را قبل از محرم انجام می‌دهند و در دو ماه محرم و صفر، جشن و شادی و حنا و آرایش تعطیل می‌شود.
طاقتی به غبارروبی مساجد، شست‌وشوی ظرف‌ها و فرش‌ها و آماده کردن امکانات مختلف برای عزاداری‌های ماه محرم اشاره کرد و افزود: با شروع ماه محرم زنان، مردان و کودکان لباس سیاه به تن کرده و پرچم عزای حسینی در معابر، مساجد و حسینیه‌ها برافراشته می‌شود.
تغییر شیوه عزاداری در طول زمان
او با اشاره به اینکه در گذشته خبری از امکانات امروزی و سیستم صوتی و تصویری نبود و عزاداری به صورت سنتی و ساده برگزار می‌شد، اظهار کرد: مراسم شب‌ها در مسجد بالا و روزها در مسجد پایین برگزار می‌شود؛ به این صورت که یک منبری روحانی برای دهه اول محرم انتخاب می‌کنند تا سخنرانی کند. بعد از منبر سینه‌زنی و زنجیرزنی در مسجد با مداحی مداحان و حضور مردم برگزار می‌شود.
این فرهنگیار ادامه داد: در قدیم که مداح سواد نداشت تا با کتاب نوحه بخواند، چند نفری که صدای خوب داشتند، از خودشان جملاتی را در سوگ و عزا می‌گفتند و حاضرین تکرار کرده به سینه می‌زدند. مردان پیراهن را تا کمر باز کرده و چنان سینه می‌زدند که سینه‌هایشان سرخ می‌شد و حتی برخی از هوش می‌رفتند.
او با بیان اینکه ابیات نوحه معمولا ابتدایی و برخاسته از ذوق و سلیقه مداح بود، اظهار کرد: مثلا: «حسین وای / شهید وای / امام وای / حسین یارا لاریا قوربان اولوم» به معنی حسین قربان زخم‌هایت شوم. در آخر مراسم هم برخی بر یزید و شمر لعنت می‌فرستادند و حاضرین در پاسخ می‌گفتند: بیش باد.
ماجرای یک رسم منسوخ شده
محقق و فرهنگیار فرهنگ مردم مرکز تحقیقات صداوسیما ادامه داد: در گذشته در نزدیکی شهرستان شیرین‌سو مکانی به نام «نشانگاه» وجود داشت که به شکل دایره‌ای سنگ‌های فسیلی جمع کرده بودند و این محل را مقدس می‌دانستند. مردم شبانه از مسجد عزاداری کنان با چراغ‌های دستی و زنبوری به «نشانگاه» می‌رفتند. این مکان و این مراسم این روزها منسوخ شده است.
او با بیان اینکه عزاداری ماه محرم همزمان با روز هفتم ماه محرم شدت پیدا می‌کرد، اظهار کرد: در این منطقه روز هفتم به «قَتیل عباس» معروف است. مردم معتقدند در این روز حضرت عباس (ع) به جنگ رفته است. روزهای بعد را هم به روز حضرت قاسم (ع)، روز علی‌اکبر (ع)، تاسوعا، عاشورا، شام غریبان و سوم امام و... را برگزار می‌کنند.
دو ماه عزداری بی‌وقفه
طاقتی گفت: شاید در سایر مناطق کشور فاصله‌ای بین دهه‌های مختلف ماه محرم و صفر وجود داشته باشد، اما منطقه شیرین‌سو تنها منطقه‌ای است که دو ماه محرم و صفر را تماما عزاداری می‌کنند. با پایان یافتن مراسم در مساجد در شام غریبان، مردم دوباره به مساجد و حسینیه‌ها برگشته و تا اربعین عزاداری را ادامه می‌دهند. گروهی از افراد با چندین اتوبوس راهی قم و مشهد می‌شدند و عزاداری را تا آخر ماه صفر ادامه می‌دادند.
او درباره ویژگی خاص نوع عزاداری در کبودآهنگ، توضیح داد: یکی از ویژگی‌های عزاداری در کبودرآهنگ و روستاهای اطراف این است که سینه‌زنی به شکل دو ضرب و سه ضرب است که به «قتلمه» به معنای خم شدن معروف است. در این شکل از سینه‌زنی، سینه‌زنان سیه پوش با یک دست، کمرِ نفرِ جلویی را گرفته و با دست دیگر به سینه می‌زنند و در هر ضرب، یک درمیان به پایین خم شده، به سینه می‌زنند و دوباره بلند شده و به سینه می‌زنند. در این سینه‌زنی شدت ضربه دست زیاد است.
حاجت‌خواهی با عَلَم
این فرهنگیار با تاکید بر اینکه برای مراسم محرم تهیه عَلَم، کَجاوه، زنجیر، طبل و سنج از ملزومات است، بیان کرد: عَلَم‌ها را از روز اول حاضر می‌کنند، پرچم‌ها و پارچه‌های سال‌های قبل را تمیز کرده و دوباره به عَلَم می‌زنند. علم‌ها معمولا از چوب‌های سبک و بلند ساخته شده است و بالای آن فلزِ پنجه می‌زنند و در اطراف عَلَم پارچه‌های نذری مردم و بیشتر زنان را می‌زنند. زنان به سلیقه خود و برای برآورده شدن نیت و حاجت خود روسری یا دستمال بلند به عَلَم هدیه می‌دهند و همه را به عَلَم‌ها می‌زنند تا در مراسم استفاده شود.
او افزود: چند نفری هم نَعش (پیکر نمادین از شهدا) و کجاوه از چوب درست می‌کنند. نَعش‌ها (پیکرهای نمادین) معمولا پیراهن و شلوار پرکرده از کاه است که روی آن رنگ قرمز به نشانه خون می‌ریزند. کجاوه‌ها هم به شکل مکعب و هرمی است که روی آن پارچه‌های رنگی و مشکی می‌کشند. نَعش و کجاوه در روز تاسوعا و عاشورا داخل دسته‌های عزاداری بر دوش مردم حمل می‌شود. گهواره حضرت علی‌اصغر (ع) هم در بین دسته حمل می‌شود و مردم نذری داخل آن می‌ریزند. امروزه مراسم شیرخوارگان هم به عزاداری‌ها اضافه شده و در جمعه اول ماه محرم زنان به تن نوزادان و کودکان کوچک دو تا سه ساله لباس‌های سبز و سفید می‌کنند و به مکان‌های عزاداری شیرخوارگان می‌برند.
حرکت دسته‌های عزاداری با یک نوحه معروف
طاقتی ادامه داد: روز تاسوعا دسته‌های عزاداری در کوچه‌ها و خیابان‌ها عزاداری می‌کنند و عموم مردم هم شرکت کرده و نذورات پخش می‌کنند. در روز عاشورا نیز دسته عزاداری از مسجد بالا و با نوحه همیشگی: «محمل یولا دوشدو اویان ابالفضلیم / زینب ایراقلاشدی اویان ابالفضلیم» به معنی «محمل و دسته به راه افتاد، بیدار شو ابوالفضلم / زینب دور شد، بیدارشو ابولفضلم» شروع به حرکت می‌کند. دسته عزاداری حرکت کرده به طرف مسجد پایین و در آنجا هم جمعیت جمع شده و هر دو دسته به هم ملحق می‌شوند و با نوای حزین نوحه و سینه‌زنیِ حاضرین گریه و ماتم می‌گیرند؛ سپس دسته‌های عزاداری مرتب پشت سرهم سینه‌زنان و زنجیرزنان با صدای مداحان و طبل و سنج به مسیر راهپیمایی ادامه می‌دهند و مداحان هم به نوبت مداحی می‌کنند. همه مردم سیاه پوش هستند و برخی به شانه‌هایشان گِل می‌مالند.
«نَذِرگه» معروف در کبودرآهنگ چیست؟
او نذری دادن در روزهای ماه محرم را یکی از رسوم دیرینه مردم منطقه کبودرآهنگ معرفی کرد و گفت: به نذری «نَذِرگه» می‌گوییم. نذورات شامل دام و طیور، نقل و شیرینی و شکلات، آش، شله زرد، نان فطیر و پنیر، نان و سبزی، شربت‌های خانگی است. ناهار و شام به اقوام و مستمندان با غذای محلی «اِی ران شوربا»، «اِی ران شوربا آبگوشت» که با دوغ و کشک تهیه می‌شود، می‌دهیم.
این فرهنگیار بیان کرد: یکی از نذوراتی که از قدیم رایج بوده توزیع نان فطیر است. این نان توسط زنان در تنور و یا روی ساج پخته می‌شود. روی آن زرده تخم‌مرغ می‌زنند و بسیار خوشمزه است. نان فطیر و پنیر را در داخل مسجد شب و روز عاشورا در بین مردم داخل دسته‌های عزاداری توزیع می‌کنند. نان و سبزی و پنیر هم با نان لواش لقمه شده بین عزاداران توزیع می‌شود.
او با بیان اینکه توزیع حلیم نذری هم از هفتم محرم تا آخر ماه صفر در اکثر خانه‌ها مرسوم است. جوانان و علاقه‌مندان در پخت حلیم به صاحبخانه کمک می‌کنند و مردم با بردن ظرف نذری می‌گیرند. در پخت و توزیع حلیم زنان نقش مهمی دارند. در قدیم سینی‌های بزرگ مسی به نام مجمعه را از آش و حلیم پر می‌کردند و خانه به خانه پخش می‌کردند.
«عَلَم یاتِردما» چگونه برگزار می‌شد؟
طاقتی ادامه داد: روز عاشورا راهپیمایی و عزاداری در مسیرهای تعیین شده برگزار می‌شود و هنگام ناهار در مسجد بالا جمع شده و بعد از گوش کردن به سخنرانی و جمع‌آوری نذورات نقدی و کمک‌های مردم و پس از اقامه نماز ظهر عاشورا در جلو مسجد برای رسم قدیمی به نام «عَلَم یاتِردما» به معنی علم خواباندن جمع می‌شدند. در این مراسم چند نوحه از واقعه کربلا خوانده می‌شد، سپس یکی از عَلَم‌ها را خم کرده و سینه می‌زدند. در این بین هرکس نذری داشت به عَلم دست می‌کشد و زنان، بچه‌های تازه متولد شده را سه بار از بالا و زیر عَلَم رد می‌کردند و مریضان را زیر عَلَم می‌آوردند تا شفا بگیرند. بعد از عَلَم چند خیمه‌گاه چوبی و پارچه‌ای را آتش می‌زدند. چند بچه را نمادین اسیر می‌بردند و شمر با اسب در بین جمعیت تاخت و تاز می‌کرد و در پایان عَلَم را به مسجد بر می‌گرداندند. عَلَم خواباندن این روزها کمرنگ شده است.
به گفته او در روز عاشورا اکثر خانه‌ها ناهار نذری می‌دهند و مردم بعد از مراسم برای صرف ناهار به خانه‌ها می‌روند. شب شام غریبان نیز بعد از گوش کردن سخنرانی در مسجد و یا مزار شهدا شمع روشن کرده، نوحه‌خوانی و سینه‌زنی می‌کنند.
این فرهنگیار بیان کرد: در ایام محرم مجالس قرآن‌خوانی در بیشتر خانه‌ها دایر است و از قاریان قرآن دعوت می‌شود. بعد از ختم قرآن نیز برای اموات و تازه درگذشتگان دعا می‌کنند.
او در پایان تاکید کرد: در منطقه ما مردم معتقدند عشق و علاقه به امام حسین (ع) را پدران و مادران ما و نسل گذشته به ما آموخته‌اند واین مراسم ماندگار است. در نوحه خود می‌گویند: «یِل یاتار طوفان یاتار / یاتماز حسینین پرچمی» به معنای «باد وطوفان می‌خوابد / اما پرچم حسین نمی‌خوابد». مداحان در نوحه‌خوانی از نوحه‌های شاعران و مداحانی مثل یحیوی، کلامی، علیزاده، موذن‌زاده و... استفاده می‌کنند. نوحه‌ها اغلب به زبان ترکی است. بعضی مواقع نوحه‌های فارسی و عربی هم در بین عزاداری استفاده می‌شود. مراسم عزاداری معمولا تا اربعین ادامه دارد تا عزاداران با هزینه خود به صورت کاروانی عازم قم و مشهد شوند.
انتهای پیام
نظرات