در شرایطی که بخش زیادی از منابع آبی ایران در کشاورزی مصرف می‌شود، بحث تغییر الگوی کشت و حرکت به سمت محصولات کم‌آب‌بر بیش از هر زمان دیگری اهمیت یافته است. زعفران، گل محمدی، کلزا، جو و پسته از جمله محصولاتی هستند که علاوه بر نیاز کمتر به آب، ارزش اقتصادی و صادراتی بالایی دارند و می‌توانند برای کشاورزان سودآور باشند. کارشناسان معتقدند اصلاح الگوهای بهره‌برداری از آب و جایگزینی این محصولات می‌تواند گام مؤثری در مدیریت بحران آب کشور باشد.
همچنین محصولات جالیزی مانند هندوانه، خربزه و طالبی نسبت به محصولات کم‌آب‌بر، مصرف آب بیشتری دارند، اما استفاده از روش‌های نوین آبیاری مانند نوار تیپ، راندمان مصرف آب را افزایش داده و فشار بر منابع آبی را کاهش می‌دهد. 

بر اساس داده‌های هواشناسی، بارندگی‌ها در بهار ۱۴۰۴ حدود ۴۰ درصد کمتر از میانگین بلندمدت بوده و در سه ماه آینده نیز بیشتر مناطق کشور با بارش کمتر از نرمال روبه‌رو خواهند بود. در همین حال، منابع آبی اعم از سدها و سفره‌های زیرزمینی در شرایط بحرانی قرار دارند و حدود ۸۰ درصد آب تجدیدپذیر کشور در کشاورزی مصرف می‌شود.

کارشناسان تأکید دارند که در کنار اجرای شیوه‌های نوین آبیاری، تغییر الگوی کشت و جایگزینی محصولات کم‌آب‌بر با محصولات پرمصرف، یک ضرورت ملی است. این اقدام نه‌تنها در حفاظت از منابع پایه و افزایش بهره‌وری آب نقش دارد، بلکه برای ارتقای امنیت غذایی پایدار کشور نیز حیاتی است.

بر اساس دستور وزارت کشور، استانداران موظف شده‌اند با همکاری دستگاه‌های ذی‌ربط، کارگروه استانی الگوی کشت را تشکیل دهند و هماهنگی لازم برای اجرای این برنامه را فراهم کنند. 

برای تولید هر کیلوگرم محصول به‌طور متوسط حدود ۱۲۰۰ لیتر آب برای زعفران، کمتر از ۲۰۰۰ لیتر برای گل محمدی، ۲۴۰۰ لیتر برای گلزا، ۳۰۰۰ لیتر برای جو و ۴ تا ۵ هزار لیتر برای پسته مصرف می‌شود که در مقایسه با محصولاتی چون گندم و برنج، کم‌آب‌برتر به شمار می‌آیند. 

بسیاری از گیاهان دارویی مانند آویشن، اسطوخودوس، نعناع، زیره، بادرنجبویه و رزماری نیز از جمله محصولات کم‌آب‌بر محسوب می‌شوند که علاوه بر صرفه‌جویی در مصرف آب، ارزش افزوده و ظرفیت صادراتی بالایی دارند.  

آیا هندوانه مقصر است؟

هندوانه به دلیل آبدار بودن اغلب به‌عنوان یکی از محصولات پرمصرف آب در کشاورزی معرفی می‌شود، اما به گفته کارشناسان، این محصول لزوماً عامل اصلی بحران آب نیست.

به گفته کارشناسان، آب‌بر بودن یک محصول را می‌توان از دو منظر بررسی کرد: میزان آب مورد نیاز برای تولید هر کیلوگرم محصول و حجم کل آب مصرفی با توجه به سطح زیرکشت و تولید سالانه. هرچند هندوانه به دلیل نیاز آبی نسبتاً بالا می‌تواند در مناطق کم‌آب فشار بر منابع آب ایجاد کند، اما در مقایسه با برخی محصولات دیگر، مصرف آب آن کمتر است.

 در این رابطه مهدی رضاپور، کارشناس کشاورزی جهاد کشاورزی استان زنجان در گفت‌وگو با ایسنا با بیان اینکه برای تولید یک هکتار هندوانه به‌طور متوسط حدود ۴ تا ۵ هزار متر مکعب آب نیاز است،می‌گوید: برخلاف تصور عمومی، هندوانه جزو محصولاتی نیست که مصرف آب بسیار بالایی داشته باشد.

وی ادامه می‌دهد: برای مقایسه، مصرف آب گندم حدود ۸ هزار متر مکعب در هکتار است. البته باید توجه داشت که تولید هر محصول متفاوت است و راندمان مصرف آب نیز فرق می‌کند.

رضاپور می‌افزاید: در علوم گیاهی سه نوع سیستم فتوسنتزی وجود دارد (C۳، C۴ و CAM). برخی محصولات مانند هندوانه جزو گیاهان با سیستم C۴ محسوب می‌شوند که راندمان مصرف آب بالاتری دارند و با میزان آب کمتر، تولید بیشتری ایجاد می‌کنند.

او معتقد است اگر از منظر کارایی مصرف آب نگاه کنیم، برای تولید یک کیلوگرم هندوانه حدود ۲۳۵ لیتر آب مصرف می‌شود، در حالی که این عدد برای یک کیلوگرم سیب بین ۷۰۰ تا ۹۰۰ لیتر است.

رضاپور تاکید می‌کند؛ بنابراین راندمان مصرف آب در هندوانه بالاتر است و صادرات آن نیز در مقایسه با برخی محصولات دیکر حجم چشمگیری ندارد. در واقع موضوع بیش از آنکه به مصرف بالای آب مربوط باشد، به سیاست‌های کشت و صادرات بازمی‌گردد.

زنجان مستعد برای کاشت پسته 

در سال ۱۴۰۴، استان زنجان اقدامات گسترده‌ای برای توسعه کشت پسته و گیاهان دارویی انجام داد. برای پسته، اراضی مستعد شناسایی و تسهیلات و آموزش‌های فنی به کشاورزان ارائه شد تا کیفیت و کمیت تولید افزایش یابد.

همچنین کشت گیاهان دارویی کم‌آب با هدف صرفه‌جویی در مصرف آب، ارتقای درآمد کشاورزان و توسعه صادرات دنبال شد. این برنامه‌ها شامل آموزش کشاورزان، شناسایی گونه‌های بومی اقتصادی و ایجاد زیرساخت‌های بازاریابی و فرآوری محصولات بود. این اقدامات نشان‌دهنده عزم استان زنجان برای توسعه کشاورزی پایدار و بهره‌برداری بهینه از منابع طبیعی است. 

در سنوات گذشته، با بهره‌گیری از مشاوران و مطالعه دقیق استان، حدود ۲۳۰ هکتار از اراضی مستعد کشت پسته شناسایی شد که امکان تولید بدون محدودیت در آن وجود دارد. بر اساس مطالعات انجام شده و همکاری با مرکز تحقیقات کشاورزی، توسعه کشت پسته در این اراضی آغاز شد.

با توجه به محدودیت زمین، اقدامات اجرایی توسعه کشت پسته در استان پیگیری شد و با همکاری همکاران و منابع طبیعی، برنامه‌های کشت و توسعه پسته در حال اجرا بود. این اقدامات، به گفته مدیر باغبانی استان، تاثیر چشمگیری بر اقتصاد استان خواهد داشت و دقیقاً منطبق بر مطالعات گذشته و ظرفیت‌های مستعد استان است.
 به این ترتیب، توسعه کشت پسته هم از نظر اقتصادی و هم از نظر سازگاری با اقلیم استان، نقش مهمی در رشد کشاورزی و اقتصاد منطقه ایفا می‌کند. 

کشت برنج نیز به دلیل نیاز بالای آبی، یکی از محصولات پرمصرف در بخش کشاورزی محسوب می‌شود و در شرایط کاهش منابع آب و خشکسالی، مدیریت مصرف آب و محدود کردن سطح زیرکشت آن اهمیت ویژه‌ای دارد.

مسیح‌الله محمدی مدیر زارعی سازمان جهاد کشاورزی استان زنجان در این رابطه به خبرنگار ایسنا می‌گوید: در سال‌های اخیر و با تلاش مسئولان، الگوی کشت جدید استان زنجان ابلاغ شد که بر اساس آن، کشت برنج مجدداً به‌صورت رسمی مجاز شناخته شد. در این الگو، ۸۸ هزار هکتار از اراضی استان برای کشت محصولات آبی و حدود ۴۰۵ هزار هکتار برای محصولات دیم در نظر گرفته شده است.

 در ادامه رئیس جهاد کشاورزی نیز ادامه‌ می‌دهد:در استان، موضوع اقتصادی کشت برنج با محدودیت‌هایی مواجه است، اما هیچ ممنوعیتی برای کشت آن اعمال نشده است. سال گذشته، سطح مجاز برای کشت برنج حدود ۲۶۰ هکتار تعیین شد که این محدودیت به دلایلی از جمله اختصاص اراضی حاشیه رودخانه‌ها و نیاز به هزینه‌های بسیار بالا برای زهکشی و مدیریت آب اعمال شد.‌

اکبر کرامتی می‌افزاید: در استان، موضوع اقتصادی کشت برنج با محدودیت‌هایی مواجه است، اما هیچ ممنوعیتی برای کشت آن اعمال نشده است. سال گذشته، سطح مجاز برای کشت برنج حدود ۲۶۰ هکتار تعیین شد که این محدودیت به دلایلی از جمله اختصاص اراضی حاشیه رودخانه‌ها و نیاز به هزینه‌های بسیار بالا برای زهکشی و مدیریت آب اعمال شد. 

اقدامات استان زنجان در توسعه کشت محصولات کم‌آب‌بر مانند زعفران، گل‌محمدی، پسته و گیاهان دارویی، همراه با اصلاح الگوی کشت و مدیریت آب در بخش کشاورزی، نشان‌دهنده تلاش برای بهره‌برداری پایدار از منابع طبیعی، افزایش راندمان تولید و ارتقای امنیت غذایی است. این اقدامات علاوه بر صرفه‌جویی در مصرف آب، ارزش اقتصادی و صادراتی بالایی برای کشاورزان و استان به همراه دارد.

انتهای پیام