نجمه سادات مصطفوی در گفت و گو با ایسنا اظهار کرد: این نمره نشان‌دهنده وجود زیرساخت قانونی و آگاهی اولیه است، اما هنوز از نظر کاربست عملی، پایش، بودجه‌گذاری هدفمند و پیوستگی اجرایی، مسیر طولانی تا تحقق کامل اهداف پدافند غیرعامل باقی مانده است.
وی با بیان اینکه پدافند غیرعامل در حوزه زیرساخت‌های شهری به مجموعه‌ای از تدابیر، اصول و اقدامات فنی و مدیریتی گفته می‌شود که با هدف کاهش آسیب‌پذیری و افزایش تاب‌آوری زیرساخت‌های حیاتی شهر در برابر تهدیدات انسانی نظیر حملات نظامی، تروریستی یا سایبری و بلایای طبیعی یا فناورانه اجرا می‌شوند، بدون آن‌که نیاز به استفاده از سلاح یا اقدامات نظامی داشته باشند.
مصطفوی افزود: این رویکرد شامل مکان‌یابی ایمن، طراحی مقاوم، پراکنش فضایی بهینه، ایجاد سامانه‌های پشتیبان و تداوم خدمات حیاتی است تا در شرایط بحران، عملکرد اصلی شهر مختل نشده و تداوم حیات شهری، امنیت و خدمات‌رسانی حفظ شود.
این متخصص حوزه شهرسازی، درخصوص شاخص های پدافند غیرعامل در فضاهای شهری، گفت: این شاخص‌ها، در فضاهای شهری، مجموعه‌ای از معیارها هستند که میزان ایمنی، تاب‌آوری و کاهش آسیب‌پذیری شهر را در برابر تهدیدات مختلف مشخص می‌کنند. در بعد فضایی و مکانی، این شاخص‌ها شامل جانمایی ایمن زیرساخت‌های حیاتی، رعایت فاصله میان کاربری‌های پرخطر و حساس، توزیع متعادل مراکز خدماتی و پیش‌بینی مسیرهای تخلیه اضطراری و فضاهای امن است. هدف در این بخش، کاهش تمرکزپذیری، کنترل شعاع خطر و تضمین دسترسی ایمن در شرایط بحرانی است.
وی اظهار کرد: در بُعد کالبدی و فنی، شاخص‌ها بر طراحی ایمن و مقاوم سازه‌ها و تأسیسات تأکید دارند. استفاده از مصالح مقاوم در برابر انفجار، زلزله و آتش‌سوزی، تقویت پایداری شبکه‌های حیاتی مانند برق، آب و ارتباطات و ایجاد دسترسی‌های کنترل‌شده به مراکز حساس از مهم‌ترین اصول این بخش است. همچنین طراحی معابر و زیرساخت‌ها باید به‌گونه‌ای باشد که در شرایط اضطراری، عملیات امداد و نجات به‌سرعت و با حداقل انسداد انجام گیرد.
مصطفوی افزود: در بعد مدیریتی و عملکردی، شاخص‌ها شامل وجود سیستم‌های پشتیبان برای خدمات حیاتی، آموزش و آگاهی عمومی، استقرار ساختار مدیریتی پدافند غیرعامل در نهادهای شهری و بهره‌گیری از سامانه‌های پایش و هشدار سریع است. هدف از این شاخص‌ها، تداوم خدمات حیاتی، کاهش خسارات ثانویه و افزایش توان بازگشت‌پذیری شهر پس از بحران است. در مجموع، رعایت این شاخص‌ها موجب افزایش تاب‌آوری شهری و تضمین پایداری عملکرد شهر در برابر تهدیدات طبیعی و انسان‌ساز می‌شود.
چالش تبدیل ضوابط به رویه‌های اجرایی پایدار در استان مرکزی
عضو هیات علمی جهاد دانشگاه استان مرکزی درخصوص سهم پدافند غیرعامل در تصمیم سازی های شهرسازی ایران و استان گفت: در سطح کلان، پدافند غیرعامل در ایران به‌صورت قانون‌مند و ساختارمند دنبال می‌شود. قوانین و «نظام جامع عملیاتی» و «دستورالعمل‌های استانی» چارچوب‌های الزام‌آور برای وارد کردن ملاحظات پدافندی را فراهم کرده‌اند و دستگاه‌ها موظف به پیش‌بینی اعتبار و اجرای الزامات هستند.
مصطفوی افزود: برخی از این الزام‌ها، در عرصه شهری، در واقع ترجمه شده به ضوابط و راهنماهایی است که باید در طرح‌های توسعه، طرح‌های جامع و پروژه‌های شهری لحاظ شوند، و برخی نهادها ملزم به تشکیل ساختارهای ویژه، شناسنامه‌دار کردن بناهای حساس و اجرای مطالعات پدافندی شده‌اند، اما اجرای واقعی، اغلب ناپیوسته و متغیر است. شهرهای بزرگ و مراکز استان‌ها ظرفیت و پیگیری بیشتری دارند، در حالی که در شهرهای کوچک‌تر و برخی نواحی استانی، فقدان تخصص، منابع و اولویت‌بخشی، سبب اجرای محدودتر می‌شود.
وی گفت: در مجموع می‌توان گفت ملاحظات پدافندی تا حدودی وارد فرایندهای تصمیم‌سازی شده اند، اما هم‌زمان، مشکلاتی مانند پراکندگی مسئولیت‌ها، ناهماهنگی بین دستگاهی و محدودیت بودجه و نیروی انسانی، کیفیت و سرعت اجرای تصمیمات را کاهش می‌دهد. در استان مرکزی هم اقدامات آموزشی و اطلاع‌رسانی و جلسات هماهنگی تقویت شده، اما همچنان چالش تبدیل ضوابط به رویه‌های اجرایی پایدار وجود دارد.
اجرای ناهماهنگ، جزیره‌ای و شکلی در شهرها
عضو هیات مدیره سازمان نظام مهندسی ساختمان استان مرکزی، اظهار کرد: در بُعد اجرایی، طی یک دهه اخیر، پدافند غیرعامل از مرحله آشنایی و دستورالعمل‌نویسی وارد مرحله اجرا شده است، اما اجرای آن در سطح شهرها هنوز ناهماهنگ، جزیره‌ای و بیشتر شکلی است تا ساختاری.
به گفته وی، در طرح‌های جامع و تفصیلی شهری، برخی اصول مانند جانمایی ایمن، تفکیک کاربری‌های پرخطر و پیش‌بینی مسیرهای اضطراری تا حدی رعایت شده‌اند، اما شاخص‌های عمیق‌تر مانند طراحی مقاوم زیرساخت‌ها، تداوم عملکرد شهری و استقرار سیستم‌های هوشمند هشدار و مدیریت بحران هنوز در مراحل ابتدایی هستند. در واقع، در بسیاری از شهرها، پدافند غیرعامل هنوز به‌عنوان الزام توسعه‌ای نهادینه نشده و بیشتر به شکل پروژه‌های مقطعی، آموزش‌های عمومی یا دستورالعمل‌های غیرالزام‌آور اجرا می‌شود.
مصطفوی درخصوص چالش ها و موانع موجود در مسیر عملیاتی شدن شاخص‌های پدافند غیرعامل اظهار کرد: در مسیر عملیاتی شدن شاخص‌های پدافند غیرعامل در عرصه شهری، چند چالش اساسی وجود دارد. نخست اینکه پراکندگی نهادی و ضعف هماهنگی میان دستگاه‌ها باعث شده اجرای ضوابط پدافندی پیوسته و منسجم نباشد. دوم اینکه، کمبود دانش فنی و تخصص میان‌رشته‌ای در بدنه کارشناسی موجب می‌شود شاخص‌ها بیشتر در حد اسناد باقی بمانند تا در مرحله طراحی و اجرا و سوم اینکه، محدودیت منابع مالی و نبود بودجه مستقل برای اقدامات پدافندی، همراه با تغییرات مدیریتی، اجرای مؤثر را کند کرده است.
نگاه صرفا امنیتی به پدافند غیرعامل مانع مشارکت عمومی و نهادینه‌سازی
وی افزود: در نهایت، نگاه صرفا امنیتی و نه توسعه‌ای به پدافند غیرعامل مانع مشارکت عمومی و نهادینه‌سازی آن در تصمیم‌سازی شهری شده است و حل این مسائل نیازمند تقویت آموزش تخصصی، تأمین بودجه پایدار و ارتقای جایگاه نهادی پدافند غیرعامل در مدیریت شهری است.
چند راهکار
مصطفوی درخصوص راهکارهای رفع این چالش‌ها اظهار کرد: در حوزه ساختاری و نهادی، ایجاد ساختار رسمی و دائمی پدافند غیرعامل در شهرداری‌ها و استانداری‌ها با اختیارات تصمیم‌سازی، نه صرفاً مشورتی، تدوین سازوکار هماهنگی میان دستگاه‌ها برای اجرای هم‌زمان و هم‌جهت شاخص‌ها و الزام قانونی گنجاندن پیوست پدافند غیرعامل در کلیه طرح‌های شهری، پروژه‌های زیرساختی و سرمایه‌گذاری‌های عمرانی از جمله راهکارهاست.
وی آموزش و توانمندسازی کارشناسان در زمینه اصول فنی و طراحی پدافند غیرعامل، تدوین چک‌لیست‌ها و شاخص‌های ارزیابی کمی برای سنجش میزان رعایت الزامات پدافندی در طرح‌ها و پروژه‌ها و ایجاد بانک داده‌های مکانی تهدید و آسیب‌پذیری شهری (GIS پدافندی) برای تصمیم‌سازی دقیق‌تر در مکان‌یابی و طراحی شهری را به عنوان راهکارهای فنی و آموزشی مطرح کرد.
لزوم اختصاص بودجه، تغییر نگاه، اراده مدیریتی و ...
مصطفوی درخصوص راهکارهای اقتصادی و مدیریتی نیز اختصاص ردیف بودجه مستقل برای پدافند غیرعامل شهری در اعتبارات استانی و شهرداری‌ها، تشویق سرمایه‌گذاران بخش خصوصی از طریق مشوق‌های مالی برای اجرای طرح‌های مقاوم و ایمن و پایش مستمر و گزارش‌دهی عمومی از وضعیت رعایت شاخص‌های پدافند غیرعامل در شهرها برای افزایش شفافیت و پاسخ‌گویی را پیشنهاد کرد.
به گفته وی، تغییر رویکرد از «نگاه امنیتی» به «نگاه توسعه‌پایدار و تاب‌آور» در سیاست‌های شهری، افزایش آگاهی عمومی شهروندان درباره اهمیت ایمنی و تاب‌آوری شهری از طریق رسانه‌ها، آموزش مدارس و فضاهای عمومی و نهادینه‌سازی مفهوم پدافند غیرعامل در طرح‌های توسعه شهری و سندهای چشم‌انداز استان‌ها برای اینکه به بخشی از فرهنگ تصمیم‌سازی شهری تبدیل شود، مجموعه راهکارهای پیشنهادی در حوزه فرهنگی و سیاست‌گذاری است.
مصطفوی تاکید کرد: اجرای مؤثر این راهکارها نیازمند اراده مدیریتی، آموزش تخصصی و پیوستگی میان قانون و عمل است و تنها در این صورت می‌توان شاخص‌های پدافند غیرعامل را از اسناد روی کاغذ به واقعیت در بافت و کالبد شهرهای ایران، به‌ویژه در استان‌هایی مانند استان مرکزی، تبدیل کرد.
سهم اراک از پدافند غیرعامل
این متخصص حوزه شهرسازی، درخصوص میزان اجرایی شدن شاخص های پدافند غیرعامل در کلانشهر اراک نیز گفت: در سال‌های اخیر، توجه به این شاخص‌ها در شهر اراک روند رو به رشدی داشته است. برگزاری جلسات هماهنگی میان نهادهای شهری، آموزش‌های تخصصی و مانورهای محلی، حاکی از حساسیت شهرداری، استانداری و سازمان پدافند غیرعامل استان مرکزی نسبت به ارتقای تاب‌آوری شهری است. ضوابط موجود در طرح‌های تفصیلی و توسعه شهری نیز تا حدودی ملاحظات ایمنی و تاب‌آوری را در خود جای داده‌اند، هرچند هنوز جای کار برای نهادینه‌سازی کامل این شاخص‌ها وجود دارد.
وی افزود: با این حال، در بعد اجرایی و فنی، اطلاعات جامع و مستندی در دست نیست و شواهد حاکی از آن است که پروژه‌های مقاوم‌سازی پناهگاه‌ها، بیمارستان‌ها، مدارس و زیرساخت‌های حیاتی به شکل کامل و پیوسته اجرا نشده‌اند. در این میان، مبحث ۲۱ پدافند غیرعامل در مقررات ملی ساختمان، چارچوب مشخص و دقیقی برای شهرسازی، طراحی سازه، معماری و تأسیسات ارائه می‌دهد و تجربه سایر استان‌ها نشان می‌دهد که اجرای مؤثر این مبحث می‌تواند گامی اساسی در تحقق شاخص‌های پدافند غیرعامل در سطح شهر باشد.
این متخصص حوزه شهرسازی خاطرنشان کرد: به طور کلی، اراک در مسیر تقویت پدافند غیرعامل پیشرفت‌هایی داشته است، اما برای دستیابی به اجرای کامل و پایدار شاخص‌ها، نیازمند نظارت مستمر، بودجه مستقل، برنامه‌ریزی عملیاتی و تلفیق ملاحظات مبحث ۲۱ در طراحی شهری است؛ مسیری که می‌تواند تضمین‌کننده تاب‌آوری و ایمنی بلندمدت شهر باشد.
انتهای پیام
نظرات