دکتر سیدحسن موسوی چلک در گفت‌وگو با ایسنا با بیان اینکه سازمان بهزیستی متولی‌ترین نهاد در حوزه کودکان است، اظهار کرد: بر اساس قانون تأسیس سازمان بهزیستی و نیز قانون ساختار نظام جامع رفاه و تأمین اجتماعی، این سازمان پس از الحاق به وزارت رفاه، مسئولیت اصلی در حمایت از کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست را بر عهده دارد. علاوه بر این، قوانین حمایت از اطفال و نوجوانان و مقررات مرتبط با کودکان تحت سرپرستی نیز صراحتاً وظایفی را بر عهده بهزیستی گذاشته است.
وی تأکید کرد: در کشور هیچ سازمانی به اندازه بهزیستی، هم از نظر سابقه تخصصی و هم از نظر گستره مداخلات، مسئولیت مستقیم در حوزه کودکان ندارد. همین وضعیت در بسیاری از کشورهای دنیا نیز برقرار است؛ چراکه حمایت از گروه‌های آسیب‌پذیر به‌ویژه کودکان، نیازمند نهادهای تخصصی و متمرکز است.
بنابر اعلام معاون امور سلامت اجتماعی سازمان بهزیستی، در حال حاضر ۶۶۷ مرکز نگهداری کودکان در سراسر کشور فعال است که از این میان، تنها ۳۳ مرکز دولتی و مابقی غیردولتی هستند و تلاش شده با استفاده از ظرفیت‌های قانونی، مراکز را کوچک‌تر و به محیط‌های خانواده شبیه‌تر شود تا فضای نگهداری برای کودکان طبیعی‌تر باشد. در این میان، در مجموع حدود ۹۳۰۰ کودک زیر ۱۸ سال در مراکز نگهداری می‌شوند.
وی در پاسخ به این سوال که چه تعدادی از این کودکان به دلیل کار در خیابان وارد مراکز نگهداری شده‌اند؟ توضیح داد: ممکن است از میان ۹۳۰۰ کودک در مراکز، کودکان کار و خیابان بدسرپرستی وجود داشته باشند که بر اساس قانون حمایت از کودکان و نوجوانان توسط اورژانس اجتماعی شناسایی شده و پس از طی مراحل قضایی به مراکز نگهداری شبانه‌روزی ارجاع داده می‌شوند.
به گفته موسوی‌چلک، سالانه نزدیک به ۵۰۰ مورد رهسپاری و بازگشت به خانواده داریم که برای هر یک، پیگیری‌های پس از رهسپاری نیز انجام می‌شود.
در نیمه اول امسال ۱۰۰۷ کودک پذیرش و ۹۸۰ کودک نیز ترخیص شدند.
معاون امور سلامت اجتماعی سازمان بهزیستی کشور با اشاره به سیاست‌های جدید این سازمان در زمینه واگذاری کودکان به خانواده‌های واجد شرایط گفت: در سال‌های اخیر، تلاش کرده‌ایم تا ورودی کودکان به مراکز نگهداری را کاهش دهیم و به سمت الگوهای خانواده‌محور حرکت کنیم. در همین راستا طرح «خانواده میزبان» را اجرایی کرده‌ایم که نتایج مثبتی داشته است.
وی در پاسخ به این سوال که سالانه چه تعداد کودک بی‌سرپرست یا بدسرپرست وارد مراکز نگهداری می‌شوند، تصریح کرد: تعداد ورودی‌ها و خروجی‌های سازمان تقریبا برابر است. به طور مثال در شش ماهه اول امسال ۱۰۰۷ کودک پذیرش و ۹۸۰ کودک نیز ترخیص شدند.
موسوی‌چلک در ادامه از افزایش ظرفیت مراکز و فعالیت کمیته‌های تخصصی در روند واگذاری این کودکان خبر داد و گفت: در دوره مدیریت فعلی، با افزایش کمیته‌های تخصصی، روند واگذاری‌ها تسهیل و تسریع شده است. هرچه این کمیته‌ها فعال‌تر باشند و به سمت فرزندخواندگی و خانواده‌محوری حرکت کنیم، حضور کودکان در مراکز کمتر خواهد شد و این همان هدف اصلی سازمان بهزیستی است. در دوران جنگ تحمیلی نیز طی ۲۴ تا ۴۸ ساعت توانستیم حدود ۱۶۰ کودک را از طریق «خانواده‌های میزبان» واگذار کنیم.
معاون امور سلامت اجتماعی سازمان بهزیستی کشور با تاکید بر اینکه با افزایش سرعت در واگذاری کودکان به خانواده‌های متقاضی، کیفیت در فرایند واگذاری فدای سرعت نمی‌شود اضافه کرد: به طور مثال در طرح خانواده میزبان، حدود ۵۰ درصد از خانواده‌های شرکت‌کننده در نهایت متقاضی فرزندخواندگی شدند. این موضوع نشان می‌دهد که اگر به سمت خانواده‌هایی حرکت کنیم که سابقه و پرونده متقاضی فرزندخواندگی دارند، اثرگذاری طرح میزبان نیز بسیار بیشتر خواهد شد، زیرا اجرای طرح خانواده میزبان براساس شیوه‌نامه ابلاغی از سوی وزارت دادگستری با سازمان بهزیستی است و سازمان براساس این ابلاغیه می‌تواند درباره صلاحیت خانواده‌ها تصمیم‌گیری کند. اعتقاد ما این است که باید به سمت الگوهای خانواده‌محور حرکت کنیم؛ چرا که بررسی‌های جهانی نیز نشان می‌دهد نگهداری کودکان در محیط خانواده، به‌مراتب اثربخش‌تر از زندگی در مراکز شبانه‌روزی است.
موسوی چلک افزود: در حال حاضر گروه‌های کارشناسی در حال مطالعه مدل‌های موفق خانواده‌محور در جهان هستند تا از آن‌ها برای طراحی الگوهای بومی در ایران استفاده کنیم. هرچند ممکن است نتوانیم همه مدل‌ها را عیناً اجرا کنیم، اما می‌توانیم از ایده‌های نو و مؤثر آن‌ها بهره ببریم. به طور مثال در سوئد و دانمارک تقریباً هیچ مرکز شبانه‌روزی برای کودکان وجود ندارد. خانواده‌ها از قبل شناسایی و آموزش دیده‌اند و به محض ارجاع کودک از سوی سیستم قضایی، او را تحویل می‌گیرند. ما نیز در ایران به دنبال تحقق چنین الگویی هستیم تا زمان حضور کودکان در مراکز به حداقل برسد.
بسیاری از کودکان بهزیستی، بدسرپرست هستند و نه بی‌سرپرست
موسوی چلک افزود: خوشبختانه در کشور ما نیز خانواده‌های زیادی علاقه‌مند به مشارکت در این طرح هستند. بسیاری از آنان انگیزه‌های انسانی و دینی دارند و مایل‌اند نقش فعالی در تربیت و حمایت از کودکان بی‌سرپرست ایفا کنند. این مشارکت داوطلبانه در کنار حمایت‌های قانونی می‌تواند به توسعه فرهنگ خانواده‌محوری کمک کند. سازمان بهزیستی نیز با همراهی رسانه‌ها، دانشگاه‌ها، مؤسسات غیردولتی، صاحب‌نظران و دستگاه قضایی می‌تواند زمان حضور کودکان در مراکز را به حداقل برساند. در حال حاضر این مدت کاهش یافته، مگر در مواردی که سیستم قضایی نیاز به بررسی‌های بیشتر دارد.
معاون امور سلامت اجتماعی سازمان بهزیستی کشور در بخش دیگری از سخنان خود درباره وضعیت کودکان سازمان بهزیستی اعلام کرد که بسیاری از کودکانی که تحت پوشش بهزیستی قرار می‌گیرند، بدسرپرست هستند و نه بی‌سرپرست. همین امر موجب می‌شود فرایند فرزندخواندگی دشوارتر شود؛ زیرا تصمیم‌گیری نهایی در اختیار دستگاه قضایی است. با این حال، تعامل خوبی با مرجع ملی حقوق کودک و قوه قضاییه داریم تا تصمیمات بر اساس مصلحت کودک گرفته شود. در حال حاضر همه نهادهای مرتبط با موضوع کودک به یک فهم مشترک رسیده‌اند و اولویت را بر «مصلحت کودک» و «حضور در محیط خانواده» گذاشته‌اند. چه این خانواده زیستی باشد، چه خانواده جایگزین یا میزبان، مهم این است که کودک در محیطی امن و عاطفی رشد کند.
موسوی چلک معتقد است که حتی ساده‌ترین خانه، از بهترین مرکز شبانه‌روزی هم برای رشد کودک مناسب‌تر است. به همین دلیل، طرح‌های خانواده میزبان و مهمان را با جدیت دنبال می‌کنیم و چالش‌های آن‌ها را در گزارش‌های کارشناسی بررسی خواهیم کرد.
راهکارهای بهزیستی برای محرمیت فرزندخوانده در خانواده
معاون امور سلامت اجتماعی سازمان بهزیستی کشور در بخش دیگری از گفت‌وگو به ملاحظات فرهنگی و مذهبی در فرایند فرزندخواندگی اشاره کرد و گفت: یکی از مهم‌ترین موضوعات در فرزندخواندگی، بحث محرمیت است که همواره دغدغه خانواده‌های متقاضی بوده است. در قانون حمایت از کودکان و نوجوانان مصوب سال ۱۳۹۲، برای نخستین بار موضوع مشاوران مذهبی پیش‌بینی شده تا خانواده‌ها بتوانند با راهنمایی فقهی و شرعی، تصمیم‌های درست‌تری بگیرند. البته پیش از تصویب این قانون، در زمینه محرمیت ابهام‌هایی وجود داشت و خانواده‌ها پاسخ مشخصی دریافت نمی‌کردند، زیرا سازمان بهزیستی مرجع صدور فتوا یا تفسیر شرعی نیست. اما اکنون با حضور مشاوران مذهبی، خانواده‌ها بر اساس فتوای مرجع تقلید خود راهنمایی می‌شوند و فرایندها به شکل منظم‌تر و مطمئن‌تری انجام می‌شود.
موسوی چلک با بیان اینکه هیچ نسخه واحدی برای محرمیت وجود ندارد، ادامه داد: هر خانواده باید طبق فتوای مرجع تقلید خود عمل کند. مشاور مذهبی صرفاً راهنمایی می‌کند که چگونه می‌توان محرمیت را برقرار کرد یا با رعایت آداب و پوشش، آرامش و امنیت کودک حفظ شود. این انعطاف در قانون ۹۲ به رسمیت شناخته شده و باعث شده بسیاری از خانواده‌ها با آرامش خاطر بیشتری متقاضی فرزندخواندگی شوند.
او با اشاره به پیشینه قوانین فرزندخواندگی در کشور گفت: قانون قبلی که در سال ۱۳۵۳ تصویب شد، ۱۷ ماده داشت و تمرکز اصلی آن بر کودکان بی‌سرپرست بود؛ چراکه در آن زمان بیشترکودکان نیازمند حمایت، بی‌سرپرست محسوب می‌شدند. اما پس از انقلاب، شرایط تغییر کرد و حدود ۸۷ درصد کودکان بدسرپرست شدند. همین موضوع ضرورت اصلاح قانون را نشان می‌داد و به همین دلیل قانون جدید در سال ۱۳۹۲ با ۳۷ ماده به تصویب رسید.
موسوی چلک در تشریح تفاوت سرپرستی موقت و دائم گفت: در نظام حقوقی ما، سرپرستی فرزندان بی‌سرپرست یا بدسرپرست می‌تواند موقت یا دائم باشد. در سرپرستی موقت، کودک نام خانوادگی‌اش را حفظ می‌کند اما در محیطی خانوادگی زندگی می‌کند تا در آینده درباره وضعیت او تصمیم نهایی گرفته شود. در حالی که در فرزندخواندگی دائم، حکم دادگاه صادر و رابطه قانونی کامل برقرار می‌شود.
وی با اشاره به دغدغه‌های فرهنگی درباره تمایل خانواده‌ها به پذیرش کودک گفت: میانگین تعداد متقاضیان فرزندخواندگی در کشوربرای هرکودک واجدشرایط فرزندخواندگی ۲۲ زوج است، این درحالی است که در تهران این میانگین بالاتر و حدود ۲۵ تا ۲۷ زوج است. سازمان بهزیستی در انتخاب خانواده‌ها بسیار سخت‌گیر است، زیرا هدف اصلی ما استیفای حقوق کودک است، نه صرفاً پاسخ به خواست خانواده.
انتهای پیام
نظرات