۱۵ مهر در تقویم رسمی کشور به نام روز ملی روستا و عشایر نام‌گذاری شده است. رهبر معظم انقلاب اسلامی امسال را سال سرمایه‌گذاری برای تولید نامیده‌اند؛ روستائیان و عشایر نیز از جمله اقشار پرتلاش و زحمتکشی هستند که در راستای تولید انواع محصولات سالم در کشور می‌کوشند و تحقق شعار سال به فعالیت‌های آنان نیز بستگی دارد. در خصوص نحوه زندگی و فعالیت عشایر در استان قزوین با سعید ابیت‌گنجه، رئیس اداره امور عشایر استان قزوین به گفت‌وگو نشستیم.
در خصوص نحوه زندگی و زمان ییلاق و قشلاق عشایر توضیح بفرمایید.
عشایر بر اساس نوع زیست، سنت‌ها و روش‌های تولیداتشان دو نوع کوچ دارند، یک کوچه بهاره است که عشایر تقریباً از اواخر فروردین و در برخی مناطق از اواخر اردیبهشت به سبب اینکه به مراتع و علوفه تازه دسترسی داشته باشند و به دلیل اینکه هوا در پایین‌دست گرم شده و امکان بروز بیماری در دام‌ها وجود دارد، باید به سمت بالادست حرکت کنند. در منطقه بین قشلاق و ییلاق، محلی به نام میان‌بند وجود دارد که عشایر در آنجا اتراق می‌کنند تا پروسه تولید علوفه کامل شود، و در نهایت به مناطق ییلاقی رفته و معمولاً تا مهر که زمان آغاز مدارس است در ییلاق می‌مانند. بعد از مناطق ییلاقی هم به سمت مناطق پایین‌دست یعنی قشلاق کوچ می‌کنند.
استفاده مداوم عشایر از مراتع باعث تخریب محیط زیست نمی‌شود؟
عشایر استفاده‌کننده اصلی از مراتع هستند، به همین دلیل این عزیزان معمولاً حساسیت ویژه‌ای روی مراتع دارند و سعی می‌کنند از مراتع حفاظت کرده و آن‌ها را تخریب نکنند، حتی عشایر با دام‌های غیرمجازی که وارد منطقه می‌شوند مقابله کرده و حضور آنان را به یگان حفاظت منابع طبیعی اطلاع‌رسانی می‌کنند.
وجود عشایر در مناطق قشلاقی و علی‌الخصوص در مناطق ییلاقی هم باعث حفظ و حراست از منابع طبیعی می‌شود، هم اینکه عشایر به‌عنوان محیط‌بانان افتخاری برای محیط زیست هستند.
ما و اداره‌کل محیط زیست به‌دنبال اجرای طرحی هستیم تا تعدادی از عشایر را به‌صورت رسمی به‌عنوان محیط‌بانان افتخاری در نظر بگیریم که اگر گزارشاتی در خصوص شکارهای غیرمجاز و تخریب مراتع دارند سریعاً آن را به ارگان‌های زیربط اطلاع‌رسانی کنند.
بنابراین حضور عشایر در مراتع الزامی و ضروری است. معمولاً علوفه مراتع طی چند ماه تابستان از بین می‌رود، وجود عشایر باعث می‌شود منابعی که از نظر اقتصادی ارزش چندانی ندارند، تبدیل به تولیدی شوند که برای امنیت غذایی ما بسیار مهم هستند، این نشان‌دهنده اهمیت جایگاه عشایر است. اگر عشایر از این مراتع استفاده نکنند، احتمال آتش‌سوزی در مراتع افزایش می‌یابد که این موجب خسارت به منابع طبیعی خواهد شد، بنابراین وجود عشایر سراسر خیر و برکت است.
از دام‌های غیرمجاز سخن گفتید، به چه دام‌هایی غیرمجاز گفته می‌شود؟
بهره‌برداران عرفی از مراتع بر اساس پروانه چراهایی که توسط منابع طبیعی برای آنان صادر شده، مشخص هستند. ما دو نوع بهره‌بردار غیرمجاز و سوءکننده از مراتع داریم، یک نوع سوءاستفاده‌کنندگانی هستند که در سنوات گذشته پروانه چرا داشته‌اند، اما اکنون دیگر دام ندارند، معمولاً این افراد مراتع را به‌صورت غیرقانونی اجاره می‌دهند، اگر اداره منابع طبیعی از این موضوع آگاه شود، بلافاصله با آنان برخورد قضائی انجام می‌گیرد، اما گاهی این کار به‌صورت مخفیانه انجام می‌شود. برخی دام‌های غیرمجاز هم هستند که از استان‌ها و مناطق دیگر به سامانه‌هایی می‌آیند که حق بهره‌برداری از آن‌ها را ندارند. معمولاً با گزارشاتی که عشایر می‌دهند و گشت‌هایی که منابع طبیعی دارد، بلافاصله با این افراد برخورد می‌شود.
ما در استان قزوین عشایر مهمان داریم؟
در استان قزوین عشایر مهمان نداریم، اما گاهی عشایر ما به استان‌های دیگر می‌روند. بخشی از عشایر استان ما به استان مرکزی، بخشی به ارتفاعات استان البرز در طالقان، بخشی به قم و بخشی هم مازندران می‌روند.
عشایر استان قزوین در کدام مناطق هستند؟
عمده عشایر ما در شهرستان قزوین بخش کوهین، الموت و طارم، بوئین‌زهرا و با تراکم کمتر در سایر شهرستان‌ها هستند، تقریباً در همه شهرستان‌های استان عشایر داریم.
بر اساس قانون، عشایر به کسی گفته می‌شود که سه ویژگی داشته باشد، اول اینکه منتسب به یک ایل باشد، دوم اینکه معاش او بر پایه دامداری باشد و سوم اینکه کوچ‌نشینی و ییلاق و قشلاق داشته باشد. گفته می‌شود بلند بودن و کوتاه بودن مسیر کوچ تغییری در تعریف عشایر ایجاد نمی‌کند، یعنی ما ممکن است کوچ‌های درون استانی داشته باشیم یا کوچ‌های بلند و کوتاه‌مدت داشته باشیم، مهم این است که در محل قشلاق و محل ییلاق استقرار داشته باشند.
عشایر با رمه‌گردانان تفاوت دارند، رمه‌گردانان معمولاً دام‌هایشان را به اطراف روستاهایشان می‌برند و شب به روستای خود باز می‌گردند، اما عشایر اینگونه نیستند، عشایر از یک منطقه قشلاقی که سکونت دارند، به یک منطقه دیگر رفته و سکونت می‌کنند و ۶ ماه از سال را در آنجا می‌گذرانند.
چه تعداد عشایر در استان قزوین داریم؟
بر اساس آخرین آمار احصا شده حدود ۲۶۰۰ خانوار عشایر در استان قزوین داریم، بیشترین سهم عشایر مربوط به شهرستان قزوین با آماری حدود ۱۸۰۰ خانوار است.
متولی بحث آمار در کشور مرکز آمار ایران است. چندین سال است که انجام طرحی به نام آمار ثبتی مبنایی را با مرکز آمار ایران آغاز کرده‌ایم، ما آمار عشایر را احصا کرده و از طرف سازمان امور عشایر به مرکز آمار ایران اعلام کرده و مرکز آمار ایران بر اساس شاخص‌های نظارتی که دارد، این آمار را رصد و پایش می‌کنند، بر همین اساس در آینده آمار قطعی عشایر استان اعلام خواهد شد، اما در حال حاضر آماری که مبنای خدمات‌رسانی ماست، همان۲۶۰۰ خانوار عشایر در استان است.
چه تعداد پروانه چرای عشایری در استان صادر شده است؟
سابقه تشکیل امور عشایر در قزوین سابقه زیادی نیست و این اداره از سال ۱۳۹۶ در استان ما تشکیل شده است، وقتی یک جامعه متولی نداشته باشد، ممکن است مشکلاتی برای آن به وجود آید. اکنون در بحث آمار این اتفاق افتاده و متأسفانه آماری که برای عشایر ما ثبت شده، بسیار کمتر از آماری است که پیشتر عرض شد. بحث پروانه چرا نیز به همین صورت است، دیگر ارگان‌ها شاید تفاوتی بین جامعه روستایی و جامعه عشایری نبینند، و معمولاً پروانه‌ها را به‌صورت عمده و تحت عنوان روستایی صادر کرده‌اند. اکنون پروسه‌ای آغاز شده و منتظریم آمار عشایر استان ثبت نهایی شود تا پروانه‌های موجود تغییر نام پیدا کرده و کسانی که عشایر هستند، پروانه‌های چرایشان به نام پروانه چرای عشایری تغییر کند، بنابراین اکنون نداشتن پروانه عشایری دلیل بر نداشتن جمعیت عشایری نیست.
در پروانه چراها، منطقه قشلاق، منطقه میان‌بند و منطقه ییلاق مشخص شده است، منتظریم آمار عشایر نهایی شود تا بر اساس آمار نهایی، تغییر نام پروانه‌ها از روستایی به عشایری انجام شود، بنابراین فعلاً پروانه چرای مختص عشایر صادر نشده است، به دلیل اینکه پیش از این متولی اداره امور عشایر در استان وجود نداشته است.
چه تمهیداتی جهت پیشگیری از ورود زودهنگام و خروج دیرهنگام عشایر از مراتع اندیشیده شده است؟
همان‌گونه که عرض شد، یکی از بهره‌برداران اصلی مراتع، عشایر هستند. معمولاً عشایر نسبت به مراتع و حفاظت از آن‌ها دغدغه فراوانی دارند. ما گاهی که پروژه‌های عمرانی داریم، عشایر اعتراض کرده و می‌گویند این کار را اینجا انجام ندهید، زیرا مراتع تخریب می‌شوند، و این نشانگر دغدغه آن‌ها نسبت به مراتع است.
هر سال قبل از کوچ عشایر کمیته‌ای متشکل از امور عشایر، منابع طبیعی و برخی دستگاه‌های مرتبط، جلسات منظمی داشته و سعی می‌کنیم با برگزاری کلاس‌های آموزشی و اطلاع‌رسانی از طریق پیامک و فضای مجازی این دغدغه و حساسیت را برای عشایر ایجاد کنیم، معمولاً در استان قزوین با معضل ورود زودهنگام و خروج دیرهنگام عشایر از مراتع مواجه نیستیم. البته گاهی دامداران غیرمجاز داریم که سعی می‌کنیم با هماهنگی با یگان حفاظت منابع طبیعی، با آنان برخورد ارشادی شود و در مراحل بعدی اگر نیاز باشد برخوردهای انضباطی هم صورت می‌گیرد.
نقش عشایر در تحقق شعار سال (سرمایه‌گذاری برای تولید) چیست؟
در کشور دو نوع تولید داریم. یک نوع تولید از سوی دامداری‌های صنعتی است، یک تولید هم توسط روستاییان و عشایر است، در استان قزوین در بخش تولید صنعتی بسیار موفق عمل شده و دامداری‌ها و واحدهای صنعتی بزرگی داریم، اما دامداری روستایی و علی‌الخصوص عشایری مورد غفلت واقع شده است. تولید دامداری‌های عشایری یک تولید سالم با کمترین فشار به منابع ارزی کشور به لحاظ تأمین نهاده‌ها است، چون بخش عمده‌ای از نهاده‌های تولید دام در دامداری‌های صنعتی از طریق واردات انجام می‌شود، اما این ویژگی در دامداری‌های روستایی و علی‌الخصوص دامداری‌های عشایری وجود ندارد و عشایر معمولا از منابع علوفه‌ای استفاده می‌کنند که این منابع قرار است طی چند ماه آینده از بین بروند.
از سوی دیگر تجربه جنگ تحمیلی ۱۲ روزه نشان داد که اگر خدای ناکرده کشور ما با تهدیدی روبه‌رو شده و مشکلاتی در تأمین برق، آب و گاز در کشور ایجاد شود، این مسئله هیچ اختلالی در تولیدات عشایری ایجاد نمی‌کند، یعنی یک نوع تولید ایمن داریم، در واقع می‌توان گفت تولید عشایری یک رکن اساسی پدافند غیرعامل در زمینه تولید گوشت است. بنابراین نیاز است به این تولیدات اهمیت داده شود، به این معنا که با تغییر قوانین استفاده از مراتع و ایجاد شرایط مناسب برای استقبال نسل جدید از این نوع روش تولید، زمینه را جهت افزایش و تثبیت تولید ایجاد کنیم.
تولیدات عشایری بخش مهمی از تولیدات کشور ماست که نمی‌تواند دچار تهدید شود و لازم است اهمیت این موضوع را تبیین کرده و کاری کنیم گرایش نسل جدید به این روش تولید افزایش یابد. یکی از معضلات ما پیر شدن جامعه عشایری است، زیرا به سبب سختی‌هایی که وجود دارد، جوانان انگیزه لازم را ندارند که به این سمت و سو بروند، بنابراین لازم است با ایجاد امکانات، ایجاد راه‌های دسترسی و ایجاد شرایط مناسب برای تولیدات آن‌ها، این حوزه از تولید را قوی کنیم.
پیری جامعه عشایری
متأسفانه جامعه عشایری ما در حال پیر شدن هستند و بخش عمده‌ای از فرزندان خانواده‌های عشایری، به‌دلیل سختی‌هایی که زندگی عشایری دارد، ترجیح می‌دهند این کار را ادامه ندهند، چون در جایی زندگی می‌کنند که آب، برق و امکانات اولیه نداشته و معمولاً هم پوشش آنتن‌دهی و اینترنت ندارد. به همین دلیل نسل جدید رغبت نمی‌کنند وارد این حوزه شوند.
باید به مقوله پیر شدن جامعه عشایری اهمیت دهیم و به‌دنبال راهکاری برای آن باشیم. همچنین در بحث‌های قوانینی هم مشکل داریم، برای مثال در قوانین پروانه چرا معمولاً موقعی که صاحب پروانه فوت می‌کند، این پروانه فقط به یکی از اعضای خانواده می‌تواند انتقال داده شود، در یک خانواده که برای مثال چهار فرزند دارند و هر ۴ فرزند دوست دارند این کار را ادامه بدهند، این امکان برایشان فراهم نمی‌شود که این هم یکی از عوامل محدودکننده کار است. راهکار این است که در پروانه چراها تجدیدنظر کنیم. منابع طبیعی این کار را آغاز کرده تا افراد فاقد دام، سلب پروانه شوند.
چه تسهیلاتی به عشایر داده می‌شود؟
زمانی که عشایر به منطقه قشلاق می‌آیند، ناچارند علوفه دستی و نهاده‌های دامی به دام‌هایشان بدهند تا بتوانند دام را نگه دارند. این کار نیاز به سرمایه در گردش و تسهیلات دارد، اداره امور عشایر طی ۲ سال گذشته بابت تأمین دام‌های مولد حدود ۱۰۰ میلیارد تومان تسهیلات اشتغال‌زایی با سود ۴ درصد به عشایر پرداخت کرده است. امسال تقریباً ۴۰۰۰ رأس از دام‌های عشایری را جهت بهره‌مندی از تسهیلات سرمایه در گردش به مبلغ ۱۰ میلیارد تومان به بانک کشاورزی معرفی کرده‌ایم و تسهیلات دیگری هم از منابع بند «ب» سازمان امور عشایر سالیانه حدود ۴-۵ میلیارد تومان به عشایر متقاضی پرواربندی بره پرداخت می‌شود. در حالت کلی تلاش می‌کنیم مشکل عشایر متقاضی را از طریق منابعی که در اختیار داریم مرتفع کنیم.
در استان قزوین مدارس عشایری هم داریم؟
بله، تعداد ۱۲۰ مدرسه عشایری با ۶۴۰۰ دانش‌آموزان در استان قزوین داریم.
ما در حوزه‌های عمرانی مختلف در زمینه‌های تأمین آب پایدار و سیار جامعه عشایری، راهسازی و توزیع پنل‌های خورشیدی فعالیت مختلفی را برای جامعه عشایری انجام داده‌ایم. کار دیگری که در اداره امور عشایر انجام داده‌ایم احیای صنایع‌دستی و گردشگری عشایری است.
یکی از معضلاتی که در کل کشور و همچنین در استان قزوین داریم خشکسالی است. از آنجا که معیشت عشایر متکی بر دامداری است، خشکسالی باعث می‌شود معیشت آنان دچار مشکل شود. ما سعی کرده‌ایم با تنوع‌بخشی به اقتصاد جامعه عشایری بتوانیم از لحاظ اقتصادی آن‌ها را رشد دهیم، در همین راستا صنایع‌دستی و گردشگری عشایر را راه‌اندازی کرده‌ایم. در این خصوص اقدام به حمایت از عشایر جهت تولید عروسک‌های عشایری با پوشش محلی عشایر کرده‌ایم. سه مورد از این عروسک‌ها ثبت ملی شده‌اند، یک رویداد گردشگری به نام مراسم پشم‌چینی ایل شاهسوند در بوئین‌زهرا را هم در تقویم گردشگری کشور ثبت ملی کرده‌ایم. همچنین پرونده رویداد مراسم قوچ‌اندازی ایل چموشگزک در بخش طارم نیز آماده و منتظر برگزاری جلسه کمیسیون ثبت میراث فرهنگی کشور جهت ثبت ملی است. هدف ما این است که از این طریق به اقتصاد جامعه عشایری تنوع ببخشیم.
در جشنواره شهید رجایی هم با توجه به فعالیت‌هایی که جامعه عشایری و اداره امور عشایر داشته‌اند در گروه تولیدی حائز رتبه برتر شدیم.
برای عروسک‌های عشایر بازار فروش هم وجود دارد؟
ما با استفاده از پتانسیل مدارس عشایری در دو منطقه که دارای کلاس‌های خالی بودند، تفاهم‌نامه‌ای با آموزش‌وپرورش منعقد کردیم که بتوانیم از ظرفیت خالی این کلاس‌ها استفاده کنیم. در دو منطقه عشایری کار تولید عروسک‌ها را آغاز کرده و ۲ کارگاه تولید عروسک عشایری راه‌اندازی کرده‌ایم. این کارگاه‌ها تجهیز شده و در آن چرخ خیاطی و امکانات اولیه گذاشته‌ایم و زمینه تولید در آن‌ها فراهم شده و در زمینه فروش هم از طریق فضای مجازی و شرکت در نمایشگاه‌های مختلف در سطح استان کار می‌کنیم اینگونه هم بازار فروش این عروسک‌ها را فراهم می‌کنیم و هم زمینه عرضه به سایر استان‌ها را فراهم خواهیم کرد. این دو کارگاه در منطقه قشلاقی هستند، چرا که در منطقه قشلاقی فراغت خانم‌ها بیشتر است، اما در منطقه ییلاقی به سبب اینکه خانم‌های عشایر مشغله زیادی دارند، امکان تولید عروسک ندارند. یکی از این کارگاه‌ها در روستای زرین‌خانی بخش طارم و دیگری در روستای بند زویار در بخش مرکزی قزوین است. برای هر کدام از این عروسک‌ها شناسنامه آماده خواهیم کرد که طی روزهای آینده چاپ خواهد شد.
انتهای پیام
نظرات