سید ابوالحسن شاهزاده‌فاضلی معاون پژوهش و فناوری پژوهشگاه رویان و دبیر علمی پنجمین سمینار ملی فناوری‌های جایگزین حیوانات آزمایشگاهی در گفت‌وگو با ایسنا، درباره ضرورت ترویج روش‌های نوین جایگزین حیوانات آزمایشگاهی گفت: از حدود صد سال پیش انجام آزمایش‌های پزشکی و زیست‌شناسی روی انسان با محدودیت‌های اخلاقی و حقوقی روبه‌رو بوده است و امروز نیز به دلایل اخلاقی و به‌خاطر احترام به شأن انسانی، اجازه انجام هر آزمون روی انسان وجود ندارد.برای اینکه بتوان اثرات داروها یا فنون جراحی را بررسی و آموزش‌های تشریحی را اجرا کرد، تاکنون از مدل‌های حیوانی کوچک—مانند موش، خرگوش، میمون و موش صحرایی—بیشتر استفاده شده است؛ این حیوانات دوره‌های بارداری کوتاه، نیازهای نگهداری کمتر و هزینه پایین‌تری دارند.

وی افزود: با این حال در دهه‌های ۱۹۴۰ و ۱۹۵۰ دانشمندانی متوجه شدند که این حیوانات نیز دارای شعور و توانایی درک درد هستند و گاه پس از پایان آزمایش برایشان پایان‌ دادن به زندگی مطرح می‌شود؛ بنابراین باید رویکرد ما تغییر کند.

اصول سه‌گانه (3R)؛ جایگزینی، کاهش و بهسازی

این مقام مسئول با اشاره به اصول سه‌گانه گفت: ما باید هم به دنبال جایگزینی (Replacement) باشیم تا موجود زنده تلف نشود، هم تلاش کنیم شمار حیوانات مورد استفاده را به حداقل برسانیم (Reduction)  یعنی اگر با ده سر موش می‌توان نتیجه قانع‌کننده گرفت، نباید از صد سر استفاده کنیم  و هم روش‌هایی به‌کار بگیریم که زجر و درد حیوان را تا حد امکان کاهش (Refinement) دهد.

برگزاری سمینارهای ملی برای فرهنگ‌سازی

 دبیر علمی پنجمین سمینار ملی فناوری‌های جایگزین حیوانات آزمایشگاهی  بیان کرد:از سال ۱۳۹۹، همان سالی که کرونا آغاز شد، اولین سمینار روش‌های نوین جایگزینی حیوانات آزمایشگاهی را در پژوهشگاه رویان برگزار کردیم و هدف اصلی‌مان فرهنگ‌سازی در این حوزه بوده است.امسال نیز پنجمین دوره این سمینار به‌صورت ملی برگزار می‌شود و سخنرانی‌های علمی و تبیین مبانی علمی روش‌های نوین در دستور کار است.

فناوری‌های جایگزین،از درونِ رایانه تا سلول‌های آزمایشگاهی

شاهزاده فاضلی درباره تکنولوژی‌های مطرح در این نشست توضیح داد: بخشی از بحث‌ها مربوط به روش‌های in silico یا بیوماتیک است؛ یعنی فرآیندها با کمک نرم‌افزارها و شبیه‌سازی‌ها پیش‌بینی می‌شوند که چه اثری یک دارو می‌تواند داشته باشد و شاید دیگر نیازی به تزریق آن به حیوان نباشد.این روش‌ها شامل مهندسی و طراحی آنزیم‌ها، کاربرد شبکه‌های بیان ژن، و شبیه‌سازی دینامیک مولکولی است.

در ادامه افزود: «بخش دیگری از روش‌ها مبتنی بر محاسبات و هوش مصنوعی است که می‌تواند توانمندی‌های مدل‌های حیوانی را تا حدی جایگزین کند؛ امروزه هوش مصنوعی در علوم مختلف و حتی زندگی روزمره کاربرد دارد و می‌تواند در این حوزه نیز موثر واقع شود.»

مدل‌های سلولی و مدل‌های جایگزین زنده

وی با اشاره به استفاده از مدل‌های پایه سلولی گفت: به‌جای به‌کارگیری حیوان کامل، می‌توان از سلول‌ها و بافت‌های آزمایشگاهی (ارگانوئیدها و مدل‌های پیشران) استفاده کرد تا برای مدلسازی نقش حیوان کاهش یابد.

شاهزاده فاضلی همچنین به جایگزینی برخی پستانداران با گونه‌هایی با درجه هوشی پایین‌تر اشاره کرد و گفت: یکی از جلسات ما به مدل‌هایی اختصاص دارد که هوش و توان درک درد در آنها در رده‌های پایین‌تری قرار دارد؛ برای مثال ماهی زبرافیش که مدل‌های بیماری متعددی از آن ساخته شده و در دنیا استفاده گسترده‌ای دارد، می‌تواند جایگزین برخی جوندگان شود.

 الزام آموزش و تأییدیه قبل از کار با حیوانات

معاون پژوهش و فناوری پژوهشگاه رویان در ادامه به موضوع اخلاق کار با حیوانات پرداخت و گفت: امروزه وزارت بهداشت ابلاغیه‌ای دارد که براساس آن مجریان و همکاران طرح‌های پژوهشی باید پیش از آغاز کار با حیوانات دوره‌های آموزشی مرتبط را گذرانده و تأییدیه دریافت کنند.

وی توضیح داد:کمیته اخلاق بر اساس این تأییدیه مجوز کار را صادر می‌کند و این مقررات شامل شرایط نگهداری، تعیین دُز داروهایی که به حیوان داده می‌شود، نحوه انتخاب تعداد حیوانات و روش‌های تشریح و خاتمه حیات آنها می‌شود.

 معاون پژوهش و فناوری پژوهشگاه رویان، با تأکید بر ضرورت آموزش اخلاقی و ترویج روش‌های جایگزین در پژوهش‌های زیست‌پزشکی گفت: با توجه به گستردگی فعالیت‌های علوم زیستی در کشور — در دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی و شرکت‌های دانش‌بنیان — ناچاریم که هم کار با حیوانات را از منظر اخلاقی آموزش دهیم و هم هرجا امکان دارد از روش‌های جایگزین استفاده کنیم.

ضرورت آموزش اخلاقی و الزام‌پذیری اجرا

وی در پاسخ به پرسشی درباره ضمانت اجرایی خروجی‌های سمینارها گفت: همین الآن هم وزارت بهداشت ضوابطی دارد و برای انتشار مقاله کد اخلاق می‌خواهد؛ اگر کد اخلاق نداشته باشید، عملاً امکان ادامه کار یا انتشار وجود ندارد. بنابراین الزام‌های نهادی خود به خود باعث می‌شود که پژوهشگران و مجریان طرح به دنبال روش‌های جایگزین بروند.ما چاره‌ای نداریم جز اینکه ابتدا کار با حیوانات را از نظر اخلاقی آموزش دهیم و بعد اگر روش جایگزینی وجود داشت، آن را جایگزین کنند.

پنجمین سمینار ملی؛ ادامه فرهنگ‌سازی

شاهزاده فاضلی با اشاره به برگزاری مداوم سمینارهای رویان اظهار کرد: این فرهنگ‌سازی امسال وارد پنجمین سال خود شده و احتمالاً جزو معدود برنامه‌های اختصاصیِ این موضوع در کشور است. هدف ما این است که هر سال موضوعات جدیدی را مطرح کنیم تا محققان ببینند برای بررسی اثر یک دارو دیگر الزاماً نیازی به استفاده از حیوانات در حجم بالا وجود ندارد.

تضمین عملیاتی شدن روش‌های جایگزین

وی افزود: در سمینارها تلاش می‌کنیم مثال‌های مشخصی ارائه دهیم — مثلاً نشان دهیم به‌جای آزمون روی موش می‌توان با روش‌های in silico یا نرم‌افزارهای مشخصی ترکیب شیمیایی دارو را بررسی کرد و درباره ایمنی و اثربخشی آن تصمیم‌گیری کرد.اگر راه جایگزینِ عملی و قابل اتکا وجود داشته باشد، قطعاً محققان به سمت آن خواهند رفت.

چشم‌انداز پذیرش در دانشگاه‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان

این مقام مسئول تأکید کرد که معرفی روش‌های جایگزین ضمن کاستن از مشکلات تأمین و نگهداری حیوانات، مسیر بهتری برای پژوهشگران فراهم می‌آورد: افرادی که برایشان تهیه و نگهداری حیوان سخت و پرهزینه است و یا دریافت کد اخلاق برایشان دشوار است، با آشنایی با روش‌های جایگزین قطعاً به سراغ آن‌ها می‌آیند.

وی در پایان گفت:ما باید در این سمینارها هر سال نمونه‌ها و ابزارهای جدید را معرفی کنیم تا پژوهشگر ببیند که مثلاً برای بررسی تأثیر یک دارو می‌تواند از هوش مصنوعی یا شبیه‌سازی‌های in silico استفاده کند و به نتایج قابل اتکا برسد؛ این روند می‌تواند مسیر پژوهش را بسیار سریع‌تر و اخلاقی‌تر پیش ببرد.این اقدامات همان‌گونه که پیش‌تر بیان شد، هم به نفع حیوانات است و هم به نفع پیشرفت علمی و اقتصادی کشور؛ ما امیدواریم با استمرار این برنامه‌ها گامی مؤثر در جهت فرهنگ‌سازی و به‌کارگیری فناوری‌های جایگزین برداریم.

انتهای پیام