طبق داده‌های رسمی، متوسط بارش سالانه زنجان نسبت به ۲۰ سال قبل کاهش یافته و این کاهش همراه با افزایش دما، موجب تبخیر بالا و افت سفره‌های زیرزمینی شده است. همچنین فرسایش خاک در برخی حوزه‌ها از استانداردهای قابل‌قبول فراتر رفته و سیلاب‌های مقطعی خسارت‌های فراوانی ایجاد کرده‌اند.

این در شرایطی است که اجرای برنامه‌های آبخیزداری نه‌تنها برای مهار سیلاب و تغذیه سفره‌های زیرزمینی ضروری است، بلکه می‌تواند از فرسایش خاک، تخریب مراتع و از بین رفتن پوشش گیاهی جلوگیری کند و مسئولان در کنار سدسازی باید به این بخش نیز توجه داشته و اعتبارات لازم را در این حوزه در نظر بگیرند.

بی‌توجهی به آبخیزداری؛ مشکل مزمن مدیریتی

با توجه به سوابق و تجارب گذشته، یکی از موفق‌ترین طرح‌های استحصال آب در کشور، پروژه آب‌خوان‌داری و پخش سیلاب است که وجود منابع آب سطحی به صورت جریان‌های سیل و وجود آب‌رفت‌های ضخیم، پتانسیل اجرای طرح‌های تغذیه مصنوعی را امکان‌پذیر می‌سازد.

امروزه اجرای طرح‌های آب‌خوان‌داری و پخش سیلاب در حوزه‌های آبخیز مشرف به دشت‌ها و آب‌خوان‌های بحرانی در پاسخ به یکی از چالش‌های جدی کشور و استان در بخش آب‌های زیرزمینی است که در ابعاد گسترده مسائل اقتصادی و اجتماعی را متأثر می‌سازد.

یک کارشناس آبخیزداری در گفت‌وگو با ایسنا ضمن تأکید بر ضرورت تغییر رویکرد مدیریتی در این حوزه می‌گوید: در سال‌های اخیر، مشکل اصلی آبخیزداری در زنجان نبود اعتبارات کافی بوده است. کاهش بودجه‌های ملی باعث شده بسیاری از طرح‌ها یا نیمه‌تمام بمانند یا اصلاً اجرا نشوند.

به گفته حسن محمدی، آبخیزداری یک اقدام بلندمدت و علمی است و مدیرانی که به‌دنبال پروژه‌های زودبازده هستند، معمولاً این حوزه را در اولویت قرار نمی‌دهند. نتیجه این بی‌توجهی، آسیب‌های تجمعی و طولانی‌مدتی است که اکنون در قالب سیلاب، تخریب خاک و کاهش منابع آبی خود را نشان می‌دهد.

هماهنگی بین دستگاه‌ها؛ حلقه مفقوده مدیریت آب

در سال‌های اخیر رفتار حوضه‌های آبخیز زنجان تغییر کرده و شدت سیلاب‌ها بیشتر شده است. برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، تخریب جنگل‌ها و مراتع و فرسایش خاک نیز به این مشکلات دامن زده است.

بخش‌هایی از دشت‌های استان نیز وارد مرحله فرونشست شده‌اند؛ پدیده‌ای که در صورت ادامه، خسارت‌هایی بسیار سنگین‌تر از سیلاب یا خشکسالی ایجاد خواهد کرد.

اجرای طرح های آبخیزداری می‌تواند با بهره‌گیری از ظرفیت سیلاب، تهدید سیل را به فرصت تغذیه آب‌خوان‌ها و رونق تولید تبدیل کند. مهمترین ویژگی آبخیزداری و آب‌خوان‌داری مدیریت حوزه‌های آبخیز به عنوان سیستم‌های پویای فیزیکی، بیولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی است.

مسائلی همچون وقوع سیلاب‌های آنی، فرسایش خاک، کم‌آبی و خشکسالی در انتخاب حوزه‌هایی برای اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری مهم است.

محمدی با اشاره به نبود هم‌افزایی میان سازمان‌های مرتبط با آب و خاک می‌گوید: عدم هماهنگی بین دستگاه‌های اجرایی یکی از موانع جدی توسعه آبخیزداری در زنجان است. فعالیت‌ها پراکنده است و یک برنامه یکپارچه برای مدیریت حوزه‌های آبخیز وجود ندارد.

این کارشناس، همچنین نبود بانک اطلاعاتی جامع و منتشر نشدن کامل مطالعات را یکی دیگر از چالش‌ها عنوان می‌کند؛ موضوعی که برنامه‌ریزی علمی و دقیق را با مشکل مواجه کرده است.

معاون سابق آبخیزداری اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان زنجان نیز با بیان اینکه آبخیزداری و آبخوانداری گامی در راستای توسعه پایدار منابع طبیعی بوده که خود بستر توسعه پایدار کشور است، اظهار می‌کند: کاهش سیلاب‌های فصلی، حفاظت خاک و تغذیه آب‌های زیرزمینی از اهداف مهم اجرای طرح‌های آبخیزداری است.

جعفر بیات در گفت‌وگو با ایسنا، تصریح می‌کند: در حدود  یک میلیون و ۵۰۰ هزار هکتار از مساحت استان زنجان امکان اجرای پروژه‌های آبخیزداری وجود دارد.

او تصریح می‌کند: اعتبارات تخصیصی برای اجرای پروژه‌های آبخیزداری در استان زنجان در مقایسه با نیازمندی حوضه‌های آبخیز بسیار اندک بوده و تناسبی با اهداف و انتظارات ندارد.

وی خاطرنشان می‌کند: همین امر سبب می‌شود در زمان تأمین اعتبارات جدید،  نیاز به بازنگری مطالعات قدیمی آبخیزداری پیش بیاید و بنابراین انگیزه برای انجام مطالعات جدید در حوضه‌های آبخیز کمتر است چراکه تا زمان تامین اعتبار برای اقدامات اجرایی پیش‌بینی شده در مطالعات سال‌ها باید منتظر ماند و اگر هم اعتبار تامین شود بازنگری مطالعه ضرورت پیدا می‌کند.

راه‌حل چیست؟

محمدی معتقد است که برای خروج از این وضعیت، دو اقدام اساسی باید در دستور کار قرار گیرد: ایجاد ردیف اعتباری پایدار برای آبخیزداری یکی از موارد  است؛ چراکه تا زمانی که بودجه این حوزه وابسته به منابع غیرپایدار و متغیر باشد، هیچ طرح بلندمدتی قابل اجرا نیست.

به گفته او، میان دستگاه‌های فعال در حوزه آب، خاک، منابع طبیعی، محیط‌زیست و کشاورزی باید یک نظام واحد و هماهنگ ایجاد شود تا از فعالیت‌های پراکنده جلوگیری شود.

در بسیاری از کشورهای نیمه‌خشک مانند ترکیه، هند و اسپانیا، آبخیزداری جزء اولویت‌های اصلی مدیریت منابع طبیعی است. افزایش نفوذ آب، احیای پوشش گیاهی، حفظ خاک و کنترل سیلاب از مزایای اثبات‌شده این طرح‌ها است. کارشناسان معتقدند که اجرای همین الگوها در زنجان نیز می‌تواند بسیاری از مشکلات را کاهش دهد.

زنجان در نقطه تصمیم‌گیری

با توجه به روند کاهش بارش‌ها، افزایش خشکسالی و رشد مصرف، استان زنجان در نقطه‌ای قرار گرفته که بی‌توجهی بیشتر به آبخیزداری می‌تواند پیامدهایی برگشت‌ناپذیر ایجاد کند. تجربه سال‌های گذشته نشان داده است که هزینه اجرای آبخیزداری بسیار کمتر از هزینه جبران خسارات ناشی از سیلاب، فرسایش یا فرونشست است.

متخصصان متفق‌القول‌ هستند که آینده منابع آب و خاک استان وابسته به تصمیمات امروز است. اگر اعتبارات کافی و نگاه مدیریتی جامع فراهم نشود، بحران آب در زنجان نه‌تنها تشدید خواهد شد، بلکه به نسل‌های بعدی نیز منتقل می‌شود.

انتهای پیام