اشاره:
درحالي‌كه سياست‌هاي كلان نظام در بخش كشاورزي بر ارتقاء ضريب بهره‌وري از آب در توليد محصولات كشاورزي تأكيد مي‌كند؛ به‌دليل محدوديت‌هاي اجتماعي و فرهنگي، مشكلات اقتصادي، محدوديت‌هاي طرف تقاضا، محدوديت‌هاي برنامه‌اي، عدم جامعيت قوانين و آيين نامه‌هاي تهيه شده مرتبط با منابع آب، بهره برداري غيركارآمد از سرمايه‌هاي موجود، بهره‌برداري بي‌رويه از منابع آب زير زميني، افزايش آلودگي منابع آب، نارسايي در نظام تصميم سازي، ناكارآيي نظام تخصيص آب و مواردي از اين قبيل، تحقق اين سياست‌ با موانع بزرگي مواجه است.
اين نوشتار كه حاصل بررسي‌هاي انجام گرفته در سرويس مسائل راهبردي دفتر مطالعات خبرگزاري دانشجويان ايران است، ويرايش نخست ششمين مقاله‌ي «آشنايي با مفاهيم آبياري» از مجموعه متون آموزشي «آشنايي با مفاهيم مهندسي كشاورزي»، ويژه‌ي خبرنگاران سياستي و سياست‌پژوهان كشاورزي است كه به بيان ويژگي‌هاي بازار آب مي‌پردازد.
سرويس مسائل راهبردي ايران، آشنايي با مفاهيم تخصصي  در هر حوزه را مقدمه‌ي ايجاد يك عرصه‌ي عمومي براي گفت وگوي دانشگاهيان و حرفه‌مندان با مديران و سياست‌گذاران درباره‌ي سياست‌ها و استراتژي‌ها و برنامه‌ها در آن حوزه مي‌داند و اظهار اميدواري مي‌كند تحقق اين هدف، ضمن مستند سازي تاريخ فرآيند سياست‌گذاري عمومي و افزايش نظارت عمومي بر اين فرآيند، موجب طرح ديد‌گاه‌هاي جديد و ارتقاي كيفيت آن در حوزه‌هاي مختلف شود.
سرويس مسائل راهبردي  ايران ضمن اعلام آمادگي براي بررسي دقيق‌تر نياز‌هاي خبرنگاران و سياست‌پژوهان محترم، علاقه‌مندي خود را براي دريافت
(rahbord.isna@gmail.com)  و انتشار ديدگاه‌ها و مقالات دانشجويان، پژوهشگران، حرفه‌مندان، مديران و سياست‌گذاران محترم در ارائه‌ي عناوين جديد و يا تكميل يا ويرايش هر يك از گزارش‌ها و مقالات موجود اعلام مي‌كند.

ويژگي‌هاي بازار آب

بازار يك نهاد مبادله است كه فعاليت‌هاي اقتصادي را تنظيم و به‌وسيله‌ي تعيين قيمت، اطلاعات مربوط به نيازهاي مطرح شده و امكانات موجود را به مصرف‌كنندگان و توليدكنندگان براي انتخاب‌هاي بهينه منتقل مي‌كند.

1- شرايط عمومي بازار در تخصيص كارآمد:
در اقتصاد رفاه ثابت شده‌است كه نهاد بازار منابع را به كالاها و خدمات گوناگون به شيوه‌ا‌ي بهينه اختصاص مي‌دهد، به‌نحوي‌كه با تخصيص مجدد نمي‌توان رفاه  مصرف‌كننده يا مازاد توليدكننده را بدون كاهش حق ديگري بالا برد.
گفتني‌ست مورد در پيش گفته شده در صورتي امكان پذير است كه موارد زير برقرار باشد:
1- ورود به بازار و خروج از آن آزاد بوده و نيازمند مجوز نباشد.
2- رقابت شركت كنندگان در بازار به شيوه‌اي باشد كه هيچ‌كدام نتوانند براي تعيين قيمت و ميزان داد و ستد كالا در بازار اعمال نفوذ كنند. 
3-  داد و ستدكنندگان از قيمت كالاها و نهاده‌ها آگاهي لازم را داشته باشند.
4- كالاها و نهاده‌هاي مبادله شده همگن باشند.
5- انتقال و ورود منابع به بازار آزاد و بدون هزينه باشد.
اگر شرايط  در پيش گفته شده در بازار آب حاكم باشد مي‌توان كالا يا نهاده‌ي آب را به بهترين شيوه‌ي مصرف كرده و با روشي مقرون به صرفه تامين و به نيازمندترين مصرف‌كننده اختصاص داد؛ اين روند تا عرضه، تخصيص و توزيع آخرين واحد آب ادامه خواهد داشت. 
لازم به توضيح است ميزان كل عرضه و تقاضاهاي آب را نيز بازار به شكل بهينه‌اي تعيين مي‌كند.

2- نحوه‌ي تخصيص و تعيين قيمت:
آب داراي مصارف كشاورزي، صنعتي، شرب و غيره است، متقاضيان آب در بازار تمايل يا نياز خود را با پرداخت پول براي اين كالاي حياتي و ضروري ابزار مي‌كنند؛ بنابراين اولين واحد آب كه در بازار به مصرف‌كننده‌اي عرضه مي‌شود كه بيشترين تمايل براي پرداخت را داشته باشد؛ به‌عبارت ديگر، اولين واحد آب به كسي تعلق مي‌گيرد كه حاضر است براي بدست آوردن آب از مصارف ديگر خود چشم‌پوشي كند تا بتواند بهاي بالاتر براي آن بپردازد، گفتني‌ست دومين و سومين واحد آب نيز به همين روش به بهترين مصرف و نيازمندترين متقاضي مي‌رسد؛ از سوي ديگر هر واحد آب را آب‌ياران زيادي حاضرند از منابع سطحي يا زيرزميني عرضه كنند، هر كدام كه توانستند آب را ارزان‌تر تأمين كنند، قادر به فروش آب خواهند بود. لازم به توضيح است با استفاده از اين شيوه كساني قادرخواهند بود براي عرضه‌ي آب به رقابت بپردازند كه با هزينه‌ي كمتري آن را حيازت و منتقل كنند؛ بنابراين آب به ميزاني عرضه خواهد شد كه براي آن تقاضا باشد، يعني قيمتي كه مشتريان براي خريد يك واحد اضافي آب حاضرند بپردازند با قيمتي كه عرضه‌كنندگان يك واحد بيشتر از همان مقدار آب را حاضرند بفروشند برابر باشد.
هر واحد اضافي آب كه عرضه مي‌شود براي فروشندگان هزينه‌اي مازاد جهت تامين و انتقال و هم‌چنين تصفيه دارد، مي‌توان به اين نتيجه رسيد كه آب به ميزاني در بازار عرضه مي‌شود كه هزينه‌ي عرضه‌ي يك واحد اضافي آب يا هزينه‌ي كرانه‌اي(جاري) آن، با قيمتي كه متقاضيان حاضر به پرداخت آن هستند مساوي باشد.
در بازار رقابت كامل آب، يا هر بازار مشابه ديگر، ارزش و ميزان بهينه‌ي آب تعيين مي‌شود، اين قيمت از سويي برابر با ارزش اجتماعي آب براي متقاضيان است، تا افراد معادل همين مبلغ از مصرف ساير كالاها و خدمات چشم‌پوشي كرده تا بتوانند آب را بخرند. 
هم‌چنين ارزش آب مساوي هزينه‌ي اجتماعي آن نيز مي‌باشد، زيرا عرضه‌كنندگان همين مبلغ از مخارج نهاده‌ها را به‌جاي توليد ساير كالاها صرف عرضه‌ي آب كردند. گفتني‌ست قيمت آب در بازار با ارزش و هزينه‌ي اجتماعي آن برابر و ميزان آن نيز بهينه است زيرا همين مقدار مصرف نياز متقاضيان را تامين مي‌كند و از سويي توليد آن براي توليدكنندگان مقرون به صرفه است.
مصرف اين ميزان از آب با توجه به مبلغي كه براي آن مي‌پردازند رفاه مصرف‌كنندگان و صنعت‌گران را نيز بيشينه كرده و فروشندگان آب نيز با توجه به مخارجي كه صرف كرده و درآمدي كه از فروش آب كسب كرده‌اند سودشان به حداكثر مي‌رسد.
اگر مصرف‌كنندگان آب را از حقابه‌ي خود فروخته و مخارجي براي آن صرف نكرده باشند، رفاه آنها از درآمد حاصل از فروش آب ذخيره‌اي كه برايشان باقي‌مانده به بيشترين ميزان خود مي‌رسد، بنابراين بازار رقابت كامل، رفاه خالص مصرف‌كنندگان آب را حداكثر مي‌كند و اين بازار سود كشاورزان و سود يا مازاد خالص عرضه‌كنندگان را به حداكثر و هزينه‌ي توليد كالا يا نهاده‌ي عرضه شده را به حداقل مي‌رساند.

3- شرايط ويژه بازار در تخصيص كارآمد آب 
تخصيص كارآمد آب هنگامي از سوي نهاد بازار قابل اجرا است كه علاوه بر رعايت موارد گفته شده در اين مقاله شرايط زير نيز در بازار برقرار باشد. (1)
1- حقوق مالكيت، مزايا و تعهدات بهره‌برداران تعريف و تدوين شده باشد.
2- فعاليت‌هاي مصرفي يا توليدي داراي آثار جانبي مثبت يا منفي قابل انتقال به ساير مبادله‌كنندگان نباشد.
3- از استفاده بيش از حد بهينه‌ي يك منبع به‌دليل مشترك بودن آن بتوان جلوگيري كرد.
4- منبع يا كالا همگاني سره نباشد به‌طوري كه درصورت بهره‌مند شدن يك مصرف‌كننده يا توليدكننده از منابع يا عوارض آن، ساير مصرف و توليدكنندگان نيز بدون پرداخت يا دريافت هزينه‌اي از آن بهره‌مند شوند.
5- اطلاعات طرفين معامله مساوي و متقارن باشد، به‌عبارت ديگر هر اطلاعاتي كه يكي از دو طرف راجع به شرايط بازار، قيمت، ميزان كالا، مهارت و قابليت خود براي مديريت توليد داشته باشد طرف ديگر نيز از آن آگاه باشد.
6- شرايط و تكنولوژي توليد به گونه‌اي باشد كه تنها يك قيمت و مقدار تعادلي در بازار برقرار باشند.
در صورتي‌كه هريك از موارد در پيش گفته شده در بازار حاكم نباشد ارزش و مقداري كه تعيين مي‌شود بهينه نخواهد بود و در اصطلاح بازار در انجام ماموريت خود شكست مي‌خورد.
 

ادامه دارد....

منابع:

1- صدر، سيد كاظم، اهميت بازار آب، معاونت برنامه‌ريزي، دفتر اقتصاد آب، سازمان مديريت منابع آب، وزارت نيرو 1381.

تدوين: مهندس حميد بابايي دانشجوي كارشناسي ارشد مهندسي آبياري دانشگاه تهران
خبرنگارمهندسي كشاورزي سرويس مسائل راهبردي خبرگزاري دانشجويان ايران