یک استاد دانشگاه با اشاره به اتفاق‌هایی مانند ترک‌های دیوار تخت جمشید، ریزش تونل مجموعه‌ی آبی - صنعتی شوشتر، ریزش گنبد سقف و گنبد مجموعه‌ی شوش، ویرانی بم (بعد از احیا) براثر زلزله، فرسایش شدید مقبره‌ی کوروش و نقش رستم و این‌که پوسته‌ی گنبد مسجد امام (ره) اصفهان پس از احیا، مرتب چروک می‌شود، این پرسش را مطرح کرده است که «آیا بدنه‌ی معاونت و حفظ و احیا به یک ساختار مهندسی نیاز دارد تا بتواند ساختار بناها را احیا و حفاظت کند؟»
دکتر سیدعبدالعظیم امیر شاه‌کرمی - مهندس سازه و ژئوفیزیک با تخصص مدل ریاضی - در نوشتاری با عنوان «ارزیابی ساختار مهندسی میراث فرهنگی در معاونت حفظ و احیا» که آن را در اختیار خبرنگار بخش میراث فرهنگی خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) قرار داده، سخنان خود را در چهار بخش دسته‌بندی و به این ترتیب به آن‌ها اشاره کرده است: «تعریف محوطه میراث فرهنگی (Domain) از نظر مهندسی»، «پیداها و پنهان‌ها در بخش حفظ و احیا میراث فرهنگی یا معادلات حاکمه در حوزه (Governing Equations)»، «معاونت حفظ و احیای میراث فرهنگی (ساختار سازمانی و کارشناسان همسو با نوع مسائل و اهداف احیا و حفاظت)» و «مشکلات موضوعی آثار میراث فرهنگی و ضعف ساختار و کارشناسان در هماهنگی با موضوع‌ها (خرابی و ناپایداری بنا)» محورهای این مطلب را تشکیل می‌دهند.
او در ادامه، این محورها را این‌گونه تشریح کرده است:
1- تعریف محوطه‌ی میراث فرهنگی (Domain) از نظر مهندسی
برای بررسی و ارزیابی هر بخش، نیاز به تعریف محدوده و مرزهای آن و معادلات حاکمه (نگاه) و عامل‌های تأثیرگذار (Loading) و انعکاس‌های محوطه (Responses) است. محدوده‌ی محوطه، برای روابط علت و معلول‌ها با منظرهای مختلف میتواند متفاوت باشد. برای حفظ بناهای تاریخی، محیط مطالعه و مطالعات با زمینه‌ی مهندسی، تحلیلی و کمی باید باشد. در این رابطه، سه دسته معادلات حاکم هستند که عبارتند از: «معادلات تعادلی نیرویی»، «معادلات پیوستگی هندسی» و «معادلات رفتاری نیرو و تغییر شکلی».
2- پیداها و پنهان‌ها در آثار میراث فرهنگی
بسته به توان تحلیل، وسعت و عمق مهندسی میراث فرهنگی متفاوت می‌شود.
داشته‌ی میراث فرهنگی، ماتریسی و دارای ستون‌ها، سطرها با عناصر وابسته به هم است که ضمن تابع زمان بودن، حاوی ابعاد مهندسی، معماری وهنری یا نمادی است. عامل‌هایی که یک اثر را شکل داده‌اند، معمولا در اثر مشخص نیستند و این عامل‌ها گاهی غریزه‌ها، روح جمعی، فضای اجتماعی، آگاهی، فکر و عقل سنجش و انتخاب‌ها هستند که به‌خوبی آشکار نیستند و همیشه مهندسی به‌صورت عامل‌های پایداری و ماندگاری در آن‌ها مستتر است. آیا این‌ها هم میراث فرهنگی هستند؟ این‌که پنهان‌های اثر چقدر هستند، به پسنده و خواهنده بستگی دارد.
برای شناخت میراث فرهنگی نمی‌توان فقط از تجربه استفاده کرد، بلکه به ابزار تحلیل و مدل‌های تحلیلی در رتبه‌های علوم انسانی و مهندسی و در کل، هم ستاد و هم صف‌ها نیاز است.
انسان با ترکیبی که از تجربه، تحلیل، تفکر، عقل و تحلیل مهندسی و هنر دارد، به خودآگاهی (Consciousness) می‌رسد. در این حالت است که در او، گذشته و آینده حضور می‌یابند و اینجا است که نیاز به میراث فرهنگی درک می‌شود.
ترک‌خوردگی وقتی پیدا می‌شود که تنش کششی (نیروی عمود بر واحد سطح) بیش از حد توان ماده در آن محل از جسم باشد. سرخوردگی وقتی اتفاق می‌افتد که تنش برشی (مماسی) بیش از حد توان در یک سطح داخلی از جسم باشد. خرابی وقتی اتفاق می‌افتد که در یک سطح ممتد، تنش‌های یادشده بیش از حد باشند. ترک‌ها و خرابی‌ها پیدا هستند و تنش‌ها، ناپیداهای مهندسی هستند.
در مصالح متفاوت، مقدار (کمی) تنش‌های نهایی، متفاوت و به‌عنوان خاصیت مکانیکی مصالح مطرح هستند. این مفهوم در درس مقاومت مصالح از دروس پایه‌ی رشته‌های عمران، سازه و ژئوتکنیک یا مکانیک، تدریس و تفهیم می‌شود. خواص مکانیکی و رفتاری مصالح، در رابطه‌ی تنش - کرنش و زمان مطرح می‌شود و تغییر خواص مکانیکی مصالح با پدیده‌هایی مانند هوازدگی (Weathering)، کهولت، اثر رطوبت روی بافت و میکروسکوپی ملات‌ها، فرسایش و دانه‌یی شدن مصالح (مثل ملات‌ها) از دروس مهندسی عمران هستند و در مرکز تحقیقات مسکن و شهرسازی به‌صورت عملی روی آن‌ها بررسی می‌شود. شوره‌ها و تغییر رنگ‌ها پیداها هستند و صعود رطوبت آب شیمیایی و تبخیر در سطح، از پنهان‌های عامل در مهندسی هستند.
در بیشتر دهانه‌های سی‌وسه پل ترک‌های طولی (در امتداد محور پل) به‌وجود آمده، علت ترک‌خوردگی‌ها در فرسایش ملات سقف (عرشه) و تغییر سختی سازه‌یی پل نهفته است، آسیب‌نگاری و علاج‌بخشی این نوع مسائل، در حوزه‌ی مهندسی سازه، عمران و مصالح است.
ترک‌های دیوار تخت جمشید ریزش، تونل مجموعه‌ی آبی - صنعتی شوشتر، ریزش گنبد سقف و گنبد مجموعه‌ی شوش، ویرانی بم (بعد از احیا) براثر زلزله، فرسایش شدید مقبره‌ی کوروش و نقش رستم و این‌که پوسته‌ی گنبد مسجد امام (ره) اصفهان پس از احیا، مرتب چروک می‌شود، پیدا هستند و نبود مهندسی در حوزه‌ی حفظ و احیا، پنهان‌های موضوع هستند. بنابراین آیا بدنه‌ی معاونت و حفظ و احیا به یک ساختار مهندسی نیاز دارد تا بتواند ساختار بناها را احیا و حفاظت کند؟
میراث فرهنگی به سیاست‌گذاری علمی متمرکز، ولی کارشناسی نهادهای پژوهشی گسترده نیاز دارد. میراث فرهنگی مانند آموزش و پرورش است و نمی‌شود با آزمون و خطا در آن دخالت داشت. بدون دانش عرصه‌ی عمل اندیشمندانه، سرمایه‌های انسانی، معنوی و مادی کشور بر باد می‌رود.
میراث فرهنگی در یک بخش مصرف‌کننده در یک بخش دیگر، تولیدکننده است؛ بخش مصرف‌کنندگی آن هزینه‌های حفاظت و بخش تولید، معرفی آثار و بهره‌گیری در آموزش و پرورش و زیربنای توسعه‌ی پایدار است. سرمایه‌دار، سرمایه و سرمایه‌داری به‌هم وابسته هستند. حذف سرمایه‌داری که مجازی است و براساس دانش مرتبط است، حذف سرمایه و سرمایه‌دار است.
3- معاونت حفظ و احیا میراث فرهنگی و مهندسی
- شناخت کمی، معرفی سیستم سازه‌یی، تشخیص، علاج‌بخشی، مرمت و حفاظت از واژه‌های مهندسی و دارای پایه‌های فنی - تحلیلی است.
- زلزله، خشکسالی، هوازدگی شدید (تغییرات درجه حرارت شدید و کمی رطوبت هوا)، پستی و بلندی زیاد (توپوگرافی) از مشکلات کمی‌شده‌ی طبیعت ایران هستند.
- تنش (Stress)، کرنش (Strain) و تغییر شکل (Deformation)، ترک‌های ریز و درشت، خرابی (Failure)، کاهش ماتریس سختی، خوردگی و فرسایش، تغییر خواص مکانیکی و رفتار بنا، از واژه‌های کمی و پایه‌یی مهندسی هستند که بناها با آن‌ها ارزیابی (Assessment) و علاج‌بخشی و حفاظت می‌شوند.
- روش‌های تجربی، آیین‌نامه‌ای و مهندسی تحلیلی به ترتیب، اهمیت قاعده‌مندی شناخت و حفاظت از بناهای تاریخی هستند.
مبانی مهندسی، تجربه‌های موجود به‌علاوه‌ی مدل‌های ریاضی، قوانین و مهندسی‌های طبیعت (فیزیک و شرایط محیطی) و تکنولوژی‌ها هستند که باید در حفظ و احیا به‌کار گرفته شوند، تا بنا پایدار و بادوام شود.
برای طرح یک بنای مقاوم در مقابل زلزله یا بارهای غیرعادی یا در مقاوم‌سازی بناها برای زلزله، چند اصل مهم کاربردی وجود دارد:
1- پیوستگی (Continuity) که با معادلات سازگاری تأمین شود. (Computationally Equations)
2- نرمی (Ductility) که با امکان حرکت دادن به اجزا و انرژی‌پذیری بنا محقق می‌شود. (مثل دیوار خشکه‌چینی و اصطکاکی تخت جمشید یا کاربندی‌های سقف‌ها)
3- سبکی، مثل صندوقه‌های درون طاق‌ها
برای رسیدن به این فرآیند سیستماتیک به شناخت، باور و ابزار نیاز است که بدنه‌ی فعلی میراث فرهنگی آمادگی این مهم را ندارد.
4- مشکلات موضوعی آثار میراث فرهنگی و ضعف ساختار و کارشناسان در هماهنگی با موضوع‌ها
رشته‌های علوم انسانی، آرشیتکتی، باستان‌شناسی بخش آسمانی میراث و الهامی هستند؛ ولی شاخه‌های مهندسی مانند مهندسی مصالح، مهندسی عمران (ژئوتکنیک، سازه و آب)، زمین‌شناسی، هیدرولوژی، کامپیوتر و نرم‌افزار، مکانیک، جغرافیا و اقلیم از رشته‌های حصولی هستند. رشته‌ی مرمت نمی‌تواند در مقطع کارشناسی به بار بنشیند، رشته‌ی مرمت باید در مقطع کارشناسی ارشد و دکتری ارائه شود. این رشته باید در حوزه‌ی تحصیلات تکمیلی برای بناها دو گرایش داشته باشد: «مرمت ساختار (سازه) با پایه لیسانس کارشناسی عمران» و «مرمت تزیینات با پایه‌ی هنر».
آیا کارشناسان فعلی میراث فرهنگی بناها را می‌شناسند؟
یک کاشی، بدنه یا ساختار مهندسی دارد که تنش‌ها را تحمل کند. سایش نداشته باشد، ماندگاری (Durability) در شرایط مورد نظر را داشته باشد و بعد روی آن هنر قرار گیرد و این ترکیب محصولی برای معماری شود.
یک فرش، به تار و پود مهندسی و مصالح با خواص مکانیکی مشخص نیاز دارد، تا رنگ و نقش و نگار ماندگار بر آن برقرار شود. مرمت و مقاوم‌سازی فرش آسیب‌دیده با دست طراح نقش فرش (آرشیتکت) انجام نمی‌شود، بلکه به شناخت و بهره‌گیری از مهندسی ساختار و مصالح نیاز است. در مهندسی ساختار، ماتریس سختی مرکب از هندسه و مصالح مناسب مطرح است، به همین شکل، در معاونت حفظ و احیا، ترکیب سازمان (هندسه) و کارشناسان (مصالح کارآمد) نیاز است.
عرشه‌ی پل خواجو، سنگ‌فرش (سنگ بادبر گرانیتی) با حذف ناودان‌ها و آب‌راهه‌ها، سی‌وسه پل با آسفالت و آب‌راهه‌ی طولی (کانیو) به جای آب‌راهه‌ی عرضی موجود، یعنی مانند خیابان‌های شهر پوشش شده‌اند. غافل از این‌که طاق‌های فشاری عرشه‌ها با آب نفوذی از درزها و ترک‌ها، با این عمل صدمه‌ی اساسی دیده‌اند و ساختار هر دو پل کاهش ظرفیت دیده‌اند، این مانند همان گِل اُخرا در ترک فشردن است.
در رسیدگی به بم و زلزله‌ی آن، معماران ستاد و باستان‌شناسان صف هستند و در آخر، مرثیه‌خوانی برای بم حاصل پژوهش‌ها می‌شود.
پی و ساختار مهندسی پاسارگاد در معرض شدید هوازدگی است و «شهریری» مشکین‌شهر در استان اردبیل در برف و باد و باران رها می‌شود، چون قضاوت تحلیلی روی فرآیندها همراه مهندسی ارزش وجود ندارد.
معماران و باستان‌شناسان وظیفه‌ای برای مدل‌سازی اندرکنش طبیعت و آثار ندارند، نمی‌خواهند به‌صورت کمی رابطه‌ی تخریب را علت و معلولی و علاج‌بخشی کنند.
باستان‌شناس و معمار خوب میتواند در سطح و در عقل جامعه، آثار را معرفی و برجسته‌سازی کند؛ ولی برای حفاظت و نگهداری، محورهای دیگری نیاز است که در بدنه‌ی میراث فرهنگی فعلا وجود ندارد.
شهر صنعتی شوشتر را عقل مهندسی ساخته و با همان هم حفظ می‌شود. ساخت چهار دیوار بتون‌آرمه برای شبکه‌ی ظریف صنعتی غریبه است.
زلزله‌ی بم فرصتی بسیار با ارزش و استثنایی بود تا بتوان دانشگاه مهندسی زلزله و بناهای خشتی داشت، بم را نمی‌توان با آیین‌نامه‌های سازه‌یی موجود و با محاسبات تجربی مطالعه کرد، بلکه نیاز به مدل‌های ریاضی و تحلیل رفتاری عددی است.
مدیریت بم به جای انتشار کتاب و مقاله‌های علمی مربوط به زلزله و بناهای حجیم و روی شیب، به تأسیس کارگاه خشت‌سازی برای دانشجویان اکتفا کرد. مستندسازی علمی - مهندسی از ترک‌ها و خسارت‌های مهندسی در رابطه با رفتار بنای خشتی صورت نگرفت، چون این ادبیات برای مسوولان وقت کلا ناآشنا بود. مصیبت‌خوانی و مرثیه برای بم بیشتر رواج داشت، به هر حال، بم در ازای خرابی، بهایی نپرداخت و مهندسی‌ها در این مرحله که می‌توانست اوج بگیرد، نگرفت و ما منتظر زلزله و خرابی بعدی هستیم.
بم می‌توانست پشتوانه‌ی علمی - مهندسی برای حفاظت شهر کاشان، یزد، اصفهان و قلعه‌ها باشد. بناهای تاریخی مستقر روی شیب‌ها به‌علت نشست غیرهمگن و رانش‌های مستمر، رفتار پیچیده‌ی مهندسی دارند. در زلزله‌ی بم، بهترین آزمایشگاه رفتاری این بناها وجود داشت؛ ولی از آن‌ها بهره نبردیم.
آیا یزد، کاشان و اصفهان را می‌توان گفت بافت فرسوده؟ در واژه‌ی «بافت فرسوده» به‌جز این‌که باید بریده و دور ریخته شود، اطلاع دیگری وجود ندارد. واژه‌ها باید بار مهندسی مفهومی داشته باشند. بافت‌ها، ترکیب و ارتباط اجزا هستند و فرسودگی در منظرهای مختلف متفاوت است. در مهندسی، کاهش مقاومت و باربری به‌دلیل فرسایش و هوازدگی است. روی واژه‌ها و معادل‌سازی آن‌ها باید کاری جدی صورت گیرد تا کلمه، انرژی و پیام خود را به کار بدهد.
مهندسی زلزله، مهندسی آب و خاک، مهندسی حفاظت و مهندسی ارزش، در مخازن بناهای تاریخی ما نهفته شده است، ولی مترجم‌های مربوط در میراث فرهنگی حضور ندارند تا باور ایجاد کنند.
در معاونت حفظ و احیا دو جوهر مهندسی وجود دارد؛ مهندسی مرمت و مهندسی حفاظت. احیا با گِل اُخرا و ظاهرسازی صورت نمی‌گیرد، ریشه در زمین می‌خواهد، حفاظت هم زمینه و زمینه‌سازی مرتبط می‌خواهد (هر دو حوزه از جنس کار معمار نیستند).
حفاظت چه موجودی در مقابل چه پدیده‌هایی، جواب یک سازه با ماتریس سختی مشخص در مقابل بارگذاری‌ها و تغییرات است.
پدیده‌ها، استاتیکی، ترانزیت (جاری) یا دینامیکی مثل زلزله هستند و موجود از جنس رفتار مکانیکی مصالح و رفتار سازه‌یی بنا (تغییر شکل و ناپایداری) است.
در پزشکی، احیا و حفاظت از دندان شامل دو بخش «ساختاری و کاربری» در بخش اول و «زیبایی» در بخش دوم است. آیا در معاونت حوزه‌ی حفظ و احیای میراث فرهنگی که همیشه در مدیریت و سلطه‌ی معماران بوده است، این معانی کمی‌شدنی هستند یا خیر؟
بیشتر آثار ایران مانند پل خسرو در بیستون، پل‌های خواجو و سی‌وسه پل، تخت جمشید، نقش رستم پاسارگاد، بم، کتیبه‌ی بیستون و طاق‌بستان و ... سنگ و ملات هستند، آرشیتکت چه ادبیاتی برای مهندسی حفظ آن‌ها دارد؟! آیا نباید یک مجموعه‌ی مهندسی آن‌ها را بفهمد و تیمار کند؟! متخصص‌های زمین‌شناس، مکانیک سنگ، مصالح ، ژئوتکنیک، سازه (اندرکنش) و مکانیک نباید در تیم پژوهش، طرح و اجرا باشند؟!
حداقل به میراث فرهنگی مانند وزارت مسکن نگاه شود و مهندسین هم در طرح‌ها باشند. ترک‌ها علت‌یابی و علاج‌بخشی سازه‌یی و ساختاری شوند، نه با گِل اُخرا پر و رنگ شوند.
بم بد مرمت و حفاظت شد، بد خراب شد و بد منتشر شد. بنابراین ساختار سازمانی معاونت حفظ و احیا باید احیا و حفاظت اساسی شود.
میراث فرهنگی و محیط زیست سازمان‌هایی هستند که محوطه‌ی آن‌ها (Domain) نامحدود است، (Infinity domain) بنابراین نمی‌توان برای آن‌ها شرایط مرزی معینی (Deterministic) داشت، معادلات حاکمه درون آن‌ها چند منظری (Multidisciplinary) است. پس حل معادلات حداقل سه‌بعدی، غیر خطی(Nonlinearity) و تابع زمان (Time dependent behaving) است، حل چنین دستگاه چند معادله چند مجهولی، عقل و درایت و کامپیوتر و تحلیل عددی، سابقه‌ی کاری، پیوستگی علمی می‌خواهد و عمل و ایمان به علم و قوانین طبیعت.
دانشگاه‌ها در شرایط فعلی برای شناخت و تعریف دو مسأله‌ی احیا و حفاظت، آمادگی ندارند. دانشگاه‌ها روزمرگی، ترجمه‌ی مقاله‌های I.S.I برای ارتقا، نیاز نمره‌گیر و ناز نمره‌ده شده‌اند، محتوای شناخت، سنجش و استنتاج ندارند.
علم و مهندسی پیوسته هستند، جانشین‌پذیر مانند سرمایه و مقام نیستند، با هجوم و شتاب‌زدگی آسیب نمی‌بینند و غارت نمی‌شوند. باید میراث فرهنگی را پاسداشت و به آن، عالمانه متعهد بود تا پیوسته بمانیم و آلوده نباشیم. با این دیدگاه، ساختار میراث فرهنگی در حوزه‌ی معاونت حفظ و احیا به بازنگری و احیا نیاز دارد.
انتهای پیام
نظرات