در شاهکوه سیاه‌دوزی بیشتر بر روی لباس‌های محلی زنان توسط نخ سیاه، بر روی پارچه سفید کرپ پشمی، چلوار، ابریشمی با استفاده از نقوش بته‌جقه، گل‌های ساده، خطوط شکسته و منحنی انجام می‌شود. البته در گذشته تنها به روی لباس زنان و حوله، این نوع سوزن‌دوزی دیده می‌شد اما امروزه دامنه کاربرد آن کمی گسترده‌تر شده است و در نقش اندازی روی سجاده، جانمازی، تابلو و... به کار می‌رود.

لباس محلی شاهکوه از زیبایی و سادگی خاصی برخوردار است و نقوش آن به شکل بدوی در بستر سفید پارچه خودنمایی می‌کند. زنان روستا بدون نقشه و به‌طور ذهنی نقوشی انتزاعی و ملهم از محیط اطراف و طبیعت موجود در منطقه را به روی لباسشان می‌دوزند؛ به‌عنوان نمونه می‌توان به شباهت نقش «کج بته» با درخت «سرو کوهی» یا «اورس» که محل رویش آن در کوه‌های شاهکوه است و حضور پرندگانی چون کبک و گنجشک و خروس در این منطقه و طرح «ول ولو» که نشان از کوه‌های شاهکوه اشاره کرد.

برخی دیگر از این نقوش از جمله لوتوس، فروهر و... برگرفته از نمادهای مذهبی در هنر و معماری دوره هخامنشیان است؛ در آثار مردم شاهکوه می‌توان وجود نشانه‌های نیلوفر ۱۲ پر را که در سیاه‌دوزی نقش بسته، مشاهده کرد. در نقش ترنج روسری زنان و عناصر معماری این روستا نیز می‌توان نشانه‌هایی از آیین مهر و نقش خورشید را دید.

با توجه به باور مردم بومی شاهکوه که گفته می‌شود فلسفه سیاه‌دوزی همانند فلسفه تولد انسان است که از عالم پاکی پا به عرصه هستی گذارده و سفیدی لباس، نمادی از پاکی و درستی عالم دگر است. زمانی که زندگی فرد شروع می‌شود مانند نقش‌ها و طرح‌های سیاه‌دوزی آهسته و قدم‌به‌قدم بستر سفید زندگی از امور خوب و بد انسان نقش زده می‌شود؛ پس برای هر نقش اسم و هویتی تعریف‌شده است.

قندکله (کله‌قندی)، ول ویلی (زیگزاگ)، ول ویلی قندکله، تیب سیاهک (نقطه سیاه) یا ستاره، ول پته (کژ بته یا کج بته)، جیکا (گنجشک)، ﮐﮏ (کبک)، خروس و... از اسامی نقوش در سیاه‌دوزی شاهکوه است. دوخت‌های به‌ کار رفته در این سوزن‌دوزی عبارت‌اند از تک‌دوزی ساده، تک‌دوزی قندکله، ﭼﺒﻠﻮکی (سه دندانه)، دندان‌موشی دسته‌بندی، زنجیره دوزی، زیگزاگ، ساقه‌دوزی، سرخس دوزی، بست افقی و عمودی که بیشترین دوخت بکار رفته در آن بخیه عمودی و افقی است.

برای دوخت نقوش در سیاه‌دوزی شاهکوه ابتدا طرح موردنظر روی پارچه طراحی‌شده که غالباً این امر توسط مردان روستا صورت می‌پذیرد، آنگاه با نخ سیاه طرح اولیه به شیوه زنجیره دوزی، شماره‌دوزی، ساقه‌دوزی و زیگزاگ دوخته می‌شود و در بخش‌های محدودی از طرح، به‌صورت نگینی از رنگ‌هایی چون قرمز، سبز و گاهی زرد برای دوخت غنچه و کاسبرگ‌ها بهره می‌گیرند. نقوش به‌کار رفته در آن متشکل از گل با ساقه‌های بلند، سرو به شکل کج بته و اشکال هندسی مثل زیگزاگ و خطوط منحنی است که تمامی طرح در محدوده و کادری مشخص تعیین می‌شود.

به نکته حائز اهمیتی که دراین‌بین می‌توان به آن اشاره کرد این است که سیاه‌دوزی شاهکوه تنها یک‌ رشته صنایع‌دستی به‌حساب نمی‌آید بلکه چندین رشته بومی را در دل خود جای‌داده است که از آن جمله می‌توان به دوخت لباس محلی، نساجی سنتی، نخ‌ریسی، رنگرزی و... اشاره کرد. در واقع با حفظ یک‌رشته می‌توان عملاً از چندین رشته حمایت و آنان را از معرض خطر فراموشی حفظ کرد و نگاه علاقه‌مندان و گردشگران را به سمت هنرهای ارزشمند مناطق روستایی استان جلب کرد.

سیاه‌دوزی روستای شاهکوه در اسفندماه سال ۱۳۹۴ به شماره ۱۱۵۶ در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسید.

مریم منصوری، کارشناس ثبت میراث ناملموس گلستان

انتهای پیام