حسینیه اعظم زنجان نه‌فقط محلی برای عزاداری، بلکه نمادی از هویت مذهبی، فرهنگی و اجتماعی مردم زنجان به شمار می‌رود. در طول دهه‌ها، این مکان مقدس بارها مورد مرمت و توسعه قرار گرفته و امروز به یکی از بزرگ‌ترین و باشکوه‌ترین مراکز عزاداری کشور تبدیل شده است.

شهرت جهانی حسینیه اعظم زنجان، به‌ویژه به خاطر دسته عظیم و منظم آن در روز هشتم محرم، موسوم به «یوم‌العباس»، فراتر از مرزهای ملی رفته و در شمار میراث‌های معنوی و مردمی ایران جای گرفته است. میلیون‌ها نفر از سراسر ایران و حتی خارج از کشور برای شرکت در این آیین بزرگ گردهم می‌آیند.

حسینیه اعظم زنجان، همچنان زنده و پرشور، با صدای طبل و سینه‌زنی عزاداران و پرچم‌هایی که بر دوش ارادتمندان برافراشته است، پیام عشق و وفاداری به امام حسین (ع) و حضرت عباس (ع) را نسل‌به‌نسل منتقل می‌کند.

حسینیه اعظم زنجان؛ دومین قربانگاه جهان اسلام

حسینیه اعظم زنجان، به‌واسطه جایگاه ویژه‌اش در آیین‌های عزاداری و نذرهای گسترده مردمی، عنوان «دومین قربانگاه جهان اسلام» را به خود اختصاص داده است؛ رتبه‌ای که پس از حرم امام حسین(ع) در کربلا، نشان از عمق ارادت مردم این خطه به ساحت اهل بیت(ع) دارد. در روز هشتم محرم، موسوم به یوم‌العباس، هزاران رأس دام در مسیر حرکت دسته عزاداری و در نیت سلامتی حضرت ولی‌عصر(عج) و عزای حضرت سیدالشهدا(ع) قربانی می‌شود؛ صحنه‌ای که شکوه نذر و وفاداری را به نمایش می‌گذارد.

این میزان گسترده از نذر و قربانی، نه‌تنها نشانی از توان مردمی و ایمان بی‌ریای مردم زنجان است، بلکه بیانگر پیوند عمیق آیین‌های دینی با فرهنگ بومی و عاشورایی این منطقه است. لقب «دومین قربانگاه جهان اسلام» افتخاری‌ست که حسینیه اعظم زنجان آن را با سال‌ها عشق، اشک و ایثار به‌دست آورده و امروز، به‌عنوان سرمایه‌ای معنوی، در حافظه‌ی تاریخی و مذهبی شیعیان جهان ثبت شده است.

برای بیان تاریخچه این مکان متبرک و معنوی از پنج سند مکتوب و نقل و قول معمرین و ریش‌سفیدان بهره می‌بریم؛ البته قبل از پرداختن به جزئیات تاریخچه این مسجد اشاره‌ای موجز در بیان لفظ «حسینیه» در منابع بدست آمده تاکنون می‌اندازیم.

‌با ظهور سلسله صفویه در سال ۹۰۷ هجری قمری به قیادت شاه اسماعیل صفوی، مذهب رسمی ایران «تشیع اثنی عشری» اعلام شد. یکی از دستاوردهای مهم ظهور این سلسله در ایران، تداوم و گسترش عزاداری و تعزیه‌خوانی بود. همچنین به دلیل اینکه زیارت عتبات عالیات به خصوص کربلا مورد توجه شیعیان جهان اسلام بود، در مسیر راه‌های مختلف شهری و روستایی قلعه‌هایی برای عزاداری زوار کربلا احداث کردند که «حسینیه» نامیده شد. تاکنون اولین نمونه‌های لفظ و واژه «حسینیه» در متون تاریخی دوره شاه عباس صفوی از جمله «عالم آرای عباسی» ثبت شده است. یکی از شهرهای مورد توجه در این دوره «زنجان» بود که علی‌رغم ویرانی ناشی از دوره تیموریان و ادامه این روند، رشد و بالندگی دوباره خود را از دوره صفویه آغاز کرد. در همین زمان بود که حسینیه‌ای نیز در این شهر احداث شد. در متون تاریخی و جغرافیایی موجود فعلاً به‌جز یک منبع، هیچ منبع دیگری ذکری از «حسینیه زنجان» نیاورده است و امید است در آینده منابع دیگری در این زمینه پیدا شود.

‌این منبع موجود کتابی است به نام «تاریخ دارالعرفان خمسه» تألیف «رستم الحکما» که با مقدمه و تصحیح حسن حسینعلی در سال ۱۳۸۷ شمسی توسط انتشارات پینار زنجان به چاپ رسیده است. این کتاب در دوره فتحعلی شاه قاجار و به فرمان فرزندش عبدالله میرزا که در آن دوران حاکم زنجان بود و با روایت دو نفر به نام‌های «میر اشرف بیگ زنجانی» و «میرافضل بیگ زنجانی» گویا در سال ۱۲۴۸ هجری قمری تألیف شده است. موضوع کتاب، شرح حال حاکمان زنجان از زمان مرگ نادر شاه افشار تا روی کارآمدن فتحعلی شاه قاجار است. با مطالعه این کتاب مشخص می‌شود که حسینیه اعظم زنجان در دوره نادرشاه افشار و شاید هم سال‌های قبل وجود داشته است.

‌بار اول در صفحه ۳۷ این کتاب به نام «حسینیه» اشاره رفته است. وقتی که عده‌ای از اهالی زنجان به سرکردگی «علی بیگ عسگرلو» و «جلال محمد» درصدد قیام عیارانه بودند. «ظهر تابستان و گرمای عجیب حکمروا بود که از جوانب محله‌ای که اهالی شهر «حسینیه» می‌گویند و همچنین از جوانب باغات جنوب بلده، مشرف بر «زنجانرود» که صدای سم اسبان که بر رویشان فارسان (سوارکاران) مضمار دلاوری و جنگ و نبرد بودند بر «آشاقه محله» هجوم عام آورده ...» بعد از آن مؤلف به جنگ این گروه با افراد باج گیر و زورگو می‌پردازد. مسأله این است که «حسینیه» مذکور در آن زمان هم نام محله و هم نام تکیه بوده و از نظر جغرافیایی نیز با حسینیه امروزی منطبق است.

‌بار دوم وقتی است که «ذوالفقار خان افشار» حاکم زنجان به اسارت سپاهیان کریم خان زند در آمد. در آن زمان نیز گروهی از بازمانده افراد فوق الذکر یکی از نوادگان نادر شاه به نام «سندباد میرزا» را که گویا نوجوانی بود به حکومت زنجان برداشتند و ... (‌از جانب محله‌ای که «حسینیه» باشد با سپاهی نه‌چندان مهیا از جانب محله مذکور و باغات جنوب مزبور حمله کرده و آن مخاذیل را بعد از چندی جنگ و نبرد و زور و بازو عقب راندند و کلاً شهر زنجان در کف دو طائفه «حقیون» و «ناحقیون» قرار یافت ....‌)‌(صفحه ۴۱ کتاب)

‌مدتی نگذشت که «ذوالفقارخان » مورد بخشش «کریم خان زند» قرار گرفت و آزاد شد. ذوالفقار خان وارد زنجان شد و در «حسینیه» ساکن شد. (‌عالیجاه پیغمبر پگاه «ذوالفقارخان» جلالت نشان افشار رسیده و سپاه ظفر همراه مذکور، از دروازه شرق وارد بلده شده و در «حسینیه» اقامت فرمودند ... ‌) (صفحه ۴۴ کتاب) . گویا حسینیه در دوره زندیه مشرف به یک دروازه شرقی بود.

‌بار دیگر وقتی است که نام سه محله معروف زنجان در اوایل دوره قاجاریه ذکر می‌شود که به همت ‌(عبدالله‌خان اوصالی)‌ تعمیر و بازسازی می‌شوند: ‌(بدین‌سان جهت اهالی ‌(محله پایین)‌ و ‌(دیوانگان)‌ و ‌(حسینیه)‌ جوی‌هایی باریک از آب رودخانه (یعنی زنجان چای) کشاندند و در خانه های خویش چاهه‌ایی حفر کردند...‌)(صفحه ۷۸ کتاب).

‌با این اوصافی که از کتاب «تاریخ دارالعرفان خمسه» در خصوص «حسینیه» آورده شد، ثابت می‌شود که این محله و مسجد قبل از دوره زندیان وجود داشته و در دوره زندیان و اوایل قاجاریه یک محله تاریخ‌ساز محسوب می‌شد.

‌دومین سند مربوط به تاریخچه حسینیه اعظم علمی است که در حسینیه موجود است و به نام «علم اصلی» معروف و اندازه آن از سایر علم‌ها کوچکتر بوده و تاریخ ۱۲۲۱ بر روی آن حک شده است.

‌سومین سند مکتوب، سنگ نوشته ای است که در حال حاضر در راهرو مسجد به دیوار نصب شده و تاریخ ۱۲۶۱ هجری قمری در ذیل اشعار آن مکتوب گردیده است.

همانطور که تاریخ سنگ نوشته نشان می‌دهد اهالی محل، این مسجد را در سال ۱۲۶۱ هجری قمری به پایان رسانده‌اند. البته به گفته معمرین و اهالی محل این تاریخ مربوط به زمان تعمیر و بازسازی مسجد است.

‌چهارمین سند مکتوب که با مهر «حاج میرزا لطف الله شیخ الاسلام» و «آخوند ملاکاظم» ممهور شده، صفرالمظفر ۱۲۹۵ هجری قمری را نشان می‌دهد که در زیر وقف‌نامه دو فرد خّیر و نیکوکار به نامهای «حاج میرزا محمد تقی» و «حاج میرزا بابایی» تاجر که دو باب دکان را وقف صحیح شرعی نموده‌اند، آمده است.

‌در این وقف نامه قید شده با اطلاع عالی‌جناب «آخوند ملاعلی اصغر روضه خوان» در راه جناب ابی‌عبدالله الحسین(ع) در تکیه حسینیه خرج و احسان کنند. از اول ماه محرم تا دوازدهم محرم، هر قسم مصلحت بداند صاحب اختیار است.

‌پنجمین سند مکتوب که با مهر«آقا سید عبدالرحیم مجتهد» و «آقا سید علی» و «آقا شیخ ابراهیم» ممهور شده مربوط به شخصی به نام «حاج محمد هاشم شریف العلماء» به تاریخ شوال ۱۳۲۲ هجری قمری است.

‌این سند وقف شش‌دانگ یک شعیر و دو ثلث شعیر قریه دهجلال از قراء سجاسرود به مساجد و مدارس خمسه زنجان در سال ۱۳۲۲ هجری قمری است که نام مسجد و مدرسه حسینیه نیز در بین آنها مشاهده می‌شود.

‌نکته قابل توجه در این وقف نامه این است که حسینیه در این سال، هم مدرسه بوده و هم مسجد زیرا واقف در توضیحاتی که در وقف نامه داده آورده است که متولی، منافع قریه مذکور را در وهله اول به تعمیرات مدارس و مساجد خمسه زنجان و تأمین آب آنها به مصرف برساند و نه عشر دیگر را به حضرات طلاب محصلین ساکن در حجرات هر مدرسه بپردازد، آن هم از قرار هر حجره ۳ نفر طلبه.

علاوه بر اسناد و مدارک مکتوب فوق الذکر، گفته‌های شفاهی معمرین، ریش سفیدان و هیئت امنای مسجد حسینیه اعظم براساس دیده‌ها و شنیده‌های خود از اجداد و نیاکان‌شان حکایت از تاریخی دور برای این مسجد دارد.‌ دیده‌ها و شنیده‌ها از اجداد و نیاکانشان حکایت از تاریخی دور برای این مسجد دارد.

‌این گفته‌ها حاکی از آن است که در دوره پهلوی اول با هجوم و تهدید سردمداران رژیم پهلوی، حسینیه و برنامه‌های آن مدتی تعطیل و برخی از اشیاء و آثاری که قدمت تاریخی داشته‌اند از مسجد ناپدید می‌شود. بعد از تبعید رضاخان فعالیت‌های حسینیه دوباره به حالت عادی برمی‌گردد و به‌دنبال تعمیر و نگهداری آن توسط اهالی محل و پیشکسوتان، حسینیه با عنوان «مسجد حسینیه شهرستان زنجان» مجدداً شروع به فعالیت می‌کند و بتدریج گسترش می‌یابد.

‌در سال ۱۳۲۸ هجری شمسی برای اولین بار چهار رأس گوسفند در مسیر دسته حسینیه ذبح می‌شود. این تعداد در سال ۱۳۴۱ به هفت رأس می‌رسد. از همان سال تعداد قربانی‌های مسیر دسته حسینیه افزایش می‌یابد بطوری‌که در سال ۱۳۵۲ به ۳۵۰ رأس، ۱۳۵۳ به ۶۵۰ رأس، ۱۳۸۳ به ۶۴۰۰ رأس و در نهایت در سال ۱۳۸۹ به بیش از ۱۲۰۰۰ رأس رسیده است که بعد از قربانگاه منا در مکه معظمه، اولین رتبه را در زیادت قربانی در جهان اسلام دارد.

‌مراسم دسته عزاداری شب تاسوعای حسینی که همه ساله با حضور صدها هزار نفری عزاداران حسینی برگزار می‌شود، در ۱۵ دی ماه ۱۳۸۷ به‌عنوان دهمین میراث معنوی کشور در فهرست میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به ثبت رسید.
در همین رابطه پژوهشگر حوزه تاریخ زنجان با بیان اینکه بررسی اسناد موجود ثابت می‌کند حسینیه قبل از دوره قاجار وجود داشته و کتیبه موجود مربوط به تجدید بنا است، عنوان می‌کند: قدیمی‌ترین منبع مکتوب که از مسجد حسینیه نام برده مربوط به کتاب تاریخ دارالعرفان خمسه است، البته حسینیه تکیه بود و مسجد بودن و صفت مسجد هم در این کتاب به آن اطلاق شده است.

حسن حسین‌علی با اشاره به اینکه در کتاب دارالعرفان خمسه ۴ بار از حسینیه یاد شده است، عنوان می‌کند: این کتاب در دوره فتحعلی شاه نوشته شده ولی راوی حوادث مربوط به دوره نادرشاه و آقا محمد خان قاجار را روایت می‌کند و این موضوع نشان می‌دهد حسینیه قبل از این دوران بوده و می‌توانیم قدمت آن را به اواخر دوره صفویه برسانیم.

پژوهشگر حوزه تاریخ زنجان با اشاره به اینکه در منابع قاجار کتاب دارالسعاده زنجان نوشته شده که دارای آمارنامه و سرشماری شهر زنجان مربوط به دوره ناصرالدین شاه است، خاطرنشان کرد: در این کتاب نیز اسم محله حسینیه که محله شیخ الاسلام بوده ذکر شده است.

وی می‌افزاید: تاریخ این کتاب بین سال‌های ۱۲۸۵ تا ۱۲۹۵ هجری قمری و مربوط به دوره مظفرالدین شاه بوده و این کتاب بعد از تجدید بنای حسینیه تدوین شده است.

حسینعلی سفرنامه مهندس عبدالله را یکی دیگر از منابع مرتبط با حسینیه زنجان برشمرد و گفت: در این سفرنامه نیز از حسینیه با صفت تکیه نام برده است، با این حال علم و منبر حسینیه روایت قدیمی‌تری دارد.

انتهای پیام