نهم دی‌ماه عزت‌الله ضرغامی در سفر به بروجرد از مسجد جامع بروجرد شهرستان بازدید به عمل آورد.

مسجد جامع بروجرد یکی از برجسته‌ترین بناهای تاریخی لرستان بوده که با داشتن قدمتی چند صد ساله یکی از نخستین مسجدهای ساخته شده در ایران است.
 مسجد جامع بروجرد در قلب بافت تاریخی و در مرکز قدیمی‌ترین محله و هسته اولیه شکل‌گیری شهر در کنار بازار تاریخی واقع شده است.

معماری مسجد جامع بروجرد منحصر به‌فرد و یکی از شاهکارهای تاریخی معماری ایران بوده که هم ویژگی‌های معماری اسلامی و هم معماری باستانی ایران(معماری ساسانی) را در خود جا داده است.

بخش قدیمی‌تر بنا، گنبدخانه آن بوده که در ضلع جنوبی قرار گرفته است و به اعتقاد مردم محلی و نیز بر اساس شواهد معماری، پیش از تبدیل این بنا به مسجد، آتشکده‌ای بزرگ بوده است. معماری این بخش، مشابه چارطاق های دوران ساسانی است.

مسجد دارای دو درب غربی و شرقی است که به‌صورت غیرمستقیم به صحن اصلی باز می‌شوند. در جنوب صحن، گنبد و ایوان اصلی مسجد که قدیمی‌ترین بخش آن است قرار دارد و در ضلع شمالی نیز شبستان مسجد با ارتفاعی کمتر از سایر بخش‌ها قرار گرفته که در تابستان فضای خنکی را ایجاد می‌کند. ایوان جنوبی دارای دو گلدسته است که بعدها به مجموعه افزوده شده است.

بنای‎ اولیه‎‎ این‎ مسجد به‌صورت‎ مجموعه‌ای‎ شامل‎ مسجد، حمام‎، آب‎ انبار، ساختمان‎‎ غریب‎ خانه‎، میدان و سایر متعلقات‎ بوده‎‎‎ که امروزه برخی‎ آثار از بین‎ رفته‎ است‎.

 بنای‎ مسجد جامع‎ از نظر شکل‎ از نوع مساجد تک ایوانی است‎ که‎ دارای‎ دو در ورودی‎‎ در قسمت‎‎های شرقی‎‎ و غربی است.

بنا شامل‎ یک‎ حیاط مرکزی،‎ ایوان‎، فضای‎‎ گنبدخانه‎ و شبستان‌های اطراف‎ آن‎ و یک‎ شبستان‎ وسیع‎ زمستانی‎ در طرف‎ شمال‎ حیاط مرکزی است. بنابر شواهد موجود، صفویان، زندیان و قاجار تعمیرات بنیادی در مسجد انجام داده‌اند و بخش‌هایی به آن افزوده‌اند.

این بنا با سابقه بیش از یک‎هزار سال یکی از مساجد شاخص اولیه اسلامی در ایران است که در طول تاریخ حیات خود دستخوش تغییرات و تحولاتی نیز واقع شده است.

مسجد جامع بروجرد در گذشته به‎صورت یک مجموعه شامل مسجد، ‌حمام،‌ آب انبار،‌ غریب‎خانه‌(آبریزگاه کنونی)، ‌میدان و سایر متعلقات بوده که امروزه برخی آثار از بین رفته‌اند.

بسیاری از مردم بر این باور هستند که مسجد بر روی آتشکده‎ای پیش از اسلام ساخته شده اما بر اساس پژوهش‎ها و بررسی‎ها، این موضوع قطعی نشده و تأیید و رد این مطلب به مطالعه بیشتر نیاز دارد.

قدیمی‌ترین آثار یافت شده در آن مربوط به اواسط قرن چهارم هجری یعنی دوره آل‌بویه است، ‌البته نشانه‎هایی از وجود مسجدی قدیمی‌تر از نوع مساجد اولیه ستون‌دار(احتمالاً‌ قرن سوم هجری همانند مسجد جامع اصفهان) یافت شده که این مهم نیز نیاز به بررسی و مطالعه بیشتری دارد.

قدیمی‌ترین بخش به‌دست آمده از پژوهش‎ها، تاکنون فضای زیر گنبدخانه است که مربوط به اواسط قرن چهارم هجری است و شواهد آن در عمق 180 سانتیمتری از کف فعلی مسجد به‎صورت سالم یافت شده است.

این فضا احتمالاً ‌به‎صورت منفرد و در خارج از مسجد ستون‎دار اولیه(مانند گنبد نظام‎الملک در مسجد جامع اصفهان)‌ ساخته شده است.

در دوره بعد یعنی زمان سلجوقیان این بنا آباد و از اعتبار کافی برخوردار بوده و تزئیناتی به آن افزوده شده که کتیبه آجری باقی‌مانده به خط کوفی در دیوار جنوبی گنبدخانه و بالای محراب گواه این مطلب است.

متن کتیبه فوق چنین است: «بسم الله الهم اغفر امر هذه القبه الصدر الا جل مجدالدین جمال الاسلام عزالملک ابو العز محمد بن طاهر بن سعید اطا اله بقائه»، ‌پس از آن یعنی در زمان ایلخانی بنا دارای یک دوره رکود و فترت می‌شود که علت آن شاید مربوط به حملات ویرانگر مغول و زمین لرزه‌ای است که در سال 715 هجری در منطقه به‌وقوع پیوسته و باعث ویرانی بخش عمده‌ شهر و بخش‎هایی از مسجد شده است.

بنا در دوره بعد یعنی زمان جانشینان تیمور دوباره احیاء و بخش‎هایی به آن افزوده می‌شود، این دوره شامل تعمیر گنبد ریخته شده دوره قبل و احداث ایوان و شبستان‎های شرقی، ‌غربی و شمالی است.

طبق کتیبه‎های سنگی موجود در قسمت‎های مختلف بنا در زمان صفویه در سال‎های 1022، 1023 و 1091 هجری مرمت شده است.

سرانجام در دروه‎های زندیه و قاجاریه نیز تعمیرات و الحاقاتی از جمله اضافه کردن دو مناره در طرفین ایوان که تاریخ ساخت آن 1209 بوده، ‌صورت پذیرفته است.

این بنا از مهم‌ترین یادگارهای معماری بر جا مانده از گذشته این شهر کهن و شناسنامه‌ و شاهدی معتبر از دوران پیشین است که نیازمند بررسی و مطالعه و توجهات همه جانبه‎ای است.

مسجد جامع بروجرد با شماره ‎ 228 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این اثر ملی به‌عنوان یکی از شاخص‌ترین بناهای تاریخی لرستان و بروجرد در تمام ایام سال به‌ویژه نوروز مورد توجه مسافران و گردشگران است.

انتهای پیام